Cây xanh là yếu tố bắt buộc để xây dựng đô thị xanh, văn minh

Thực trạng cây xanh trong đô thị hiện nay

Cùng với sự phát triển công nghiệp hóa-hiện đại hoá đất nước, quá trình đô thị hoá cũng diễn ra nhanh chóng với nhiều dự án hạ tầng cơ sở cũng như nhà ở đang mọc lên. Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh, không gian đô thị ngày càng chật chội thì nhu cầu tận hưởng những không gian xanh của cư dân đô thị đang ngày càng trở nên cấp thiết.

Tuy nhiên, tỉ lệ cây xanh cũng như quy hoạch mảng xanh trong phát triển đô thị nói chung và các dự án nhà ở nói riêng vẫn còn yếu về chất lượng và thiếu về số lượng. Việc trồng cây xanh ở những nơi công cộng vẫn còn mang tính tự phát, manh mún, thiếu quy hoạch về lựa chọn, bố trí loại cây trồng phù hợp ở từng công trình, từng địa phương.

Cây xanh rất quan trọng đối với việc kiến tạo không gian xanh đô thị. Thế nhưng, thực tế tại các khu dân cư hiện nay, mảng xanh, cây xanh chưa thực sự được quan tâm và đầu tư đúng mức. Đồng thời, ở các dự án khu dân cư mới, chủ đầu tư đa số thường chỉ tập trung xây dựng hệ thống hạ tầng kỹ thuật mà chưa chú trọng đầu tư xây dựng các khu công viên cây xanh theo quy hoạch.

Cụ thể, đất để trồng cây xanh trong các đô thị mới chỉ đạt 0,5 m2/người. Tại Hà Nội và TP.HCM, chỉ tiêu này cũng không quá 2 m2/người, chỉ mới bằng 1/10 chỉ tiêu cây xanh của các thành phố hiện đại trên thế giới (khoảng 20 m2-25 m2 cây xanh/người) và bằng 2/7 tiêu chuẩn do Bộ Xây dựng ban hành năm 2008. Hệ thống cây xanh mới hình thành và tập trung tại các đô thị lớn và trung bình. Tại các đô thị nhỏ, cây xanh chưa thành hệ thống, chiếm diện tích không đáng kể. So với các tiêu chuẩn và quy chuẩn thì tỉ lệ diện tích đất dành cho cây xanh còn rất thấp so với yêu cầu.

Theo thống kê của Sở Giao thông vận tải TP.HCM, những năm gần đây, diện tích mảng xanh của Thành phố chủ yếu phát triển theo các công trình, dự án về giao thông, hạ tầng kỹ thuật. Việc phát triển này chưa theo kịp sự phát triển của đô thị, nhất là đối với các địa phương có tốc độ đô thị hóa nhanh như các Quận: 2, 7, 9, Bình Tân và các huyện Bình Chánh, Nhà Bè...

Vai trò của cây xanh đô thị và khu dân cư

Không gian xanh đóng góp một cách tích cực để tạo ra giá trị vật chất, tinh thần và môi trường sống không những cho mỗi cá nhân mà còn cho cộng đồng dân cư trong đô thị.

Theo các kết quả nghiên cứu khoa học, cây xanh, mặt nước trong đô thị có thể làm giảm nhiệt độ không khí từ 3,3-3,9 độ C khi diện tích đất cây xanh đạt 20-50% diện tích đất đô thị. Hiệu quả tổng hợp của bóng mát và bay hơi có thể làm giảm 17-57% năng lượng cần thiết cho hệ thống điều hòa không khí khi tăng 25% diện tích che phủ thảm thực vật. Cây xanh đô thị có thể hấp thụ từ 40-50% cường độ bức xạ mặt trời.

Đặc biệt, cây xanh hai bên đường phố có thể giảm lượng bụi trong không khí đối với những tầng trên của nhà cao tầng từ 30-60%. Trung bình 1 ha rừng hay vườn cây rậm rạp có thể hấp thụ 1.000 kg CO2 và thải ra 730 kg O2 mỗi ngày. Như vậy, mỗi người dân đô thị cần diện tích khoảng 10m² cây xanh hoặc 25m² thảm cỏ để đảm bảo không khí trong lành cho cuộc sống.

Đối với các dự án chung cư, hệ thống cây xanh giúp giảm tới 20-25% chi phí sử dụng năng lượng hằng năm cho một gia đình sống ở căn hộ chung cư qua việc điều hòa không khí; chắn gió, giảm tiếng ồn và tăng chất lượng không khí; giảm tải cho hệ thống thoát nước mưa đô thị, các thảm cây xanh làm tăng chất lượng nước các thủy vực do hấp thụ chất ô nhiễm từ nước chảy tràn bề mặt, làm giảm lượng nước tập trung vào nguồn nước mặt và tăng trữ lượng nước ngầm.

Ngoài ra, cây xanh có vai trò quan trọng trong kiến trúc và trang trí cảnh quan chung cư đô thị. Những tính chất của cây xanh như: hình dạng (tán lá, thân cây), màu sắc (lá, hoa, thân cây, trạng mùa của lá…) là những yếu tố trang trí làm tăng giá trị thẩm mỹ của công trình kiến trúc chung cư cũng như cảnh quan chung của khu đô thị.

Ths. Trần Thị Thanh Ý - Phó viện trưởng Viện nghiên cứu Quy hoạch và Phát triển đô thị cho biết, cây xanh đô thị là lá phổi của toàn đô thị, có những con số để so sánh rằng nếu diện tích không gian xanh của đô thị từ khoảng 20-50% thì sẽ giảm được nhiệt độ của đô thị từ 3,3 - 3,7 độ, một con số rất đáng kể.

Do đó, yêu cầu về cây xanh đô thị là yếu tố bắt buộc để xây dựng một đô thị xanh, văn minh. Trong đô thị hiện nay, những quan tâm về cây xanh đô thị đã được đề cập trong các văn bản pháp y. Trong các lĩnh vực quy hoạch, chúng tôi bao giờ cũng coi đây là việc bắt buộc.

Nguyên nhân nào dẫn đến các đô thị “khát” màu xanh?

Nguyên nhân nào dẫn đến tình trạng các đô thị đang thiếu màu xanh, có lẽ đó chính là thiếu nguồn lực cho sự phát triển cây xanh. Hầu hết, nguồn lực chủ yếu là dựa vào ngân sách Nhà nước và chưa có cơ chế, chính sách cụ thể để khuyến khích mọi thành phần kinh tế và nhân dân tham gia. Một số thành phố lớn như Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng có chi phí đầu tư cho cây xanh tương đối cao hơn, các đô thị còn lại hầu như được đầu tư với chi phí rất thấp. Việc quản lý cây xanh hiện vẫn còn lỏng lẻo, tình trạng chặt phá cây vẫn diễn ra thường ngày. Nhiều đô thị cải tạo, nâng cấp và mở rộng đường phố nên chặt hạ hàng loạt cây xanh.

Thiếu quy hoạch cây xanh và khâu quản lý về cây xanh còn lỏng lẻo nên tình trạng chặt phá, khai thác tuỳ tiện cây xanh đô thị diễn ra khá phổ biến. Quy hoạch đô thị phải gắn với quy hoạch không gian xanh, gắn với việc bảo vệ môi trường nhưng nhiều dự án chủ đầu tư không tham khảo ý kiến của ngành chuyên môn về quy hoạch cây xanh và loại cây trồng nên việc trồng cây chưa được chú trọng.

Nói về những bất cập trong xây dựng không gian xây đô thị hiện nay, Ths. Trần Thị Thanh Ý cho biết, trong các văn bản chính sách của chúng ta, vấn đề cây xanh đô thị được đề cập rất nhiều và đầy đủ theo từng tầng bậc.

Chúng ta có Nghị định 64 năm 2010. Sau đó chúng ta có quy chuẩn quốc gia về kỹ thuật quy hoạch xây dựng, trong đó cũng đã đề cập những tiêu chuẩn về cây xanh đô thị. Chúng ta cũng có những tiêu chuẩn, nghị định cho diện tích cây xanh trong khu vực vì hiện nay theo từng bậc phân loại đô thị của nước ta có 5 loại đô thị theo từng cấp, tương ứng có chỉ tiêu cây xanh khác nhau.

Ths. Trần Thị Thanh ý cũng chỉ ra rằng, ai cũng nhìn thấy những nguyên nhân sâu xa của vấn đề này. Tức là quản lý chưa đồng bộ, chặt chẽ. Hiện nay, theo chương trình phát triển đô thị có một số giai đoạn: Phát triển đô thị với những công trình đô thị mới. Có những chương trình cải tạo, chỉnh trang đô thị theo từng giai đoạn. Chúng ta thấy ở Hà Nội có những chương trình kỷ niệm (những ngày lễ lớn chẳng hạn), thì cũng gắn liền một phần với chỉnh trang đô thị. Tuy nhiên, việc chỉnh trang đô thị của chúng ta chưa được quản lý đồng bộ, nên các hoạt động mang tính chất rời rạc. Khi chúng ta thấy mới làm vỉa hè đường, trong khi những cây xanh trên hè ở tuyến đường đó chưa có sự liên hệ với nhau. Đến lúc trồng cây xanh phải đào bới hè đường.

Cái thứ hai, quy hoạch cây xanh trong đô thị, chúng ta cần phải có sự đánh giá lại hệ thống cây xanh đô thị hiện hữu. Cái gì cần bảo tồn, cái gì cần di dời. Chính vì chúng ta làm không bài bản, không mang tính chất tuyên truyền sâu rộng nên có một vài năm trước đây, chúng ta đồng loạt “đi phá” cây xanh ở một số tuyến đường chính, gây ra phản ứng dư luận rất lớn.

Nhưng trên thực tế, với chuyên môn những việc đó rất cần thiết, phải làm. Có những cây đã trồng nay không còn phù hợp, chúng ta phải tháo dỡ. Nhưng công tác tuyên truyền, công tác khác chúng ta không làm theo trình tự nhất định, mà chúng ta chỉ làm một cách ngẫu nhiên (đêm đó thấy công an ngăn đường, thấy cây xanh bị dỡ xuống và đưa đi chỗ khác). Bởi vậy, công tác cần phải có sự đồng bộ, từ kế hoạch, tuyên truyền và phổ biến. Ngoài ra, cái gì làm cũng phải có kế hoạch trước (trồng cây gì, đưa lên lúc nào, thời điểm nào).

Vừa rồi, Hà Nội cũng đạt được mục tiêu trồng được 1 triệu cây xanh, tuy nhiên chúng ta thấy cái mục sở thị hiện hữu ở xung quanh vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu thẩm mỹ. Ở tuyến đường đẹp nhất, chúng ta đưa cây phong đỏ vào liệu đã phù hợp hay chưa? Sau một thời gian lại bị lãng phí, dù là do xã hội hoá hay các doanh nghiệp cung cấp thì cũng là tiền của một cá nhân hay tổ chức. Tôi nghĩ rằng, để chỉnh trang đô thị thì Bộ Xây dựng, các địa phương cũng có các dự án để chỉnh trang và cải tạo đô thị, trong đó có vấn đề cây xanh là rất cần.

Giải pháp giải tỏa cơn “khát” của các đô thị

Trước thực tiễn nêu trên, để phát triển cây xanh đô thị bền vững cần, đẩy mạnh công tác nghiên cứu và ứng dụng khoa học công nghệ trong cải thiện các đặc điểm sinh thái (học) của một số loài cây có vai trò trong hình thành không gian kiến trúc cảnh quan, cải tạo môi trường đô thị nhưng đang chịu sức ép về vấn đề biến đổi khí hậu hoặc ô nhiễm môi trường như ngày nay. Từ đó nghiên cứu và lai tạo ra các giống mới vừa giữ được những ưu điểm của chúng đối với môi trường sinh thái và thẩm mỹ không gian kiến trúc cảnh quan, nhưng đồng thời cải thiện khả năng thích ứng của chúng sự biến đổi của yếu tố môi trường và thời tiết.

Nghiên cứu thử nghiệm, trồng bổ sung một số loài cây mới (cây từ tự nhiên và cây nhập nội) theo quy trình cụ thể và nghiêm ngặt nhằm tìm ra những loài cây phù hợp với các điểu kiện mới; cây cần được tạo tán từ vườn ươm từ 5-10 năm để đảm bảo thích ứng với mọi điều kiện thời tiết. Có thể trồng thử mỗi nằm một vài loài cây mới tại các khu vực đặc trưng khác nhau về môi trường, điều kiện tự nhiên (nước ngầm, ô nhiễm…), không gian kiến trúc cảnh quan để lựa chọn các loài phù hợp trước khi trồng đại trà.

Quản lý cây xanh cần phân công rõ chức năng và nhiệm vụ của các cơ quan quản lý Nhà nước, trong đó chính quyền đô thị các cấp có trách nhiệm và vai trò quan trọng trong việc quản lý, bảo vệ, phát triển cây xanh trên địa bàn. Công tác khuyến khích các hộ gia đình tự trồng cây xanh, chăm sóc, bảo vệ cây xanh trong và ngoài khuôn viên ngôi nhà của mình cũng rất hữu ích, góp phần xanh hóa thành phố.

Để tăng cường quản lý cây xanh đô thị từ khâu trồng, duy trì và bảo vệ cây xanh, cần phải có quy định cụ thể về việc cấp phép đối với chặt hạ, dịch chuyển cây xanh. Đồng thời phân công rõ chức năng và nhiệm vụ của các cơ quan quản lý Nhà nước, trong đó chính quyền đô thị các cấp có trách nhiệm và vai trò quan trọng trong việc quản lý, bảo vệ, phát triển công viên, cây xanh đô thị trên địa bàn.

Việc xã hội hoá phát triển cây xanh cho đô thị cũng là một hướng đi cần phải nhân rộng. Ví dụ như tại Hà Nội, một số dự án nhà ở đang là một điển hình tốt cho một khu đô thị xanh. Tại đó, chủ đầu tư đã đưa ra một bài toán đúng khi quyết định xây dựng một khu đô thị xanh, được nghiên cứu, quy hoạch với diện tích cây xanh, mặt nước chiếm tỷ lệ cao…

Phạm Anh