Những biến chứng dễ gặp khi trẻ mắc bệnh sởi

Với hệ miễn dịch chưa hoàn thiện, kháng thể thụ động truyền từ mẹ giảm dần theo thời gian khiến trẻ rơi vào nhóm có nguy cơ cao mắc bệnh sởi và có thể gặp các biến chứng nguy hiểm, đặc biệt là viêm phổi và tiêu chảy.

Theo thống kê của Bộ Y tế, từ đầu năm 2025 đến 20/3/2025, cả nước ghi nhận rải rác 42.488 trường hợp nghi sởi tại 63 tỉnh, thành phố. Trong đó có 4.027 trường hợp dương tính với sởi tại 62 tỉnh, thành phố; 05 trường hợp tử vong liên quan đến sởi tại TP. Hồ Chí Minh (02), Đồng Nai (01), Bình Dương (01) và Bình Phước (1); số mắc tăng cao so với cùng kỳ năm 2024 (111 trường hợp). Số trường hợp nghi sởi ghi nhận cao nhất tại khu vực miền Nam (54,9%), miền Trung (20%), miền Bắc (16,4%) và Tây Nguyên (8,7%).

Sởi lây lan nhanh qua đường hô hấp và tiếp xúc gián tiếp với các vật dụng, môi trường sinh hoạt. 90-100% trường hợp không có miễn dịch sởi tiếp xúc với người bệnh có thể bị lây nhiễm. Trẻ nhỏ mắc sởi có thể gặp nhiều biến chứng về sức khỏe.

Trẻ nhỏ với hệ miễn dịch chưa hoàn thiện, kháng thể thụ động truyền từ mẹ giảm dần theo thời gian khiến trẻ rơi vào nhóm có nguy cơ cao mắc bệnh sởi. Không chỉ gây sốt, ho, phát ban thông thường, trẻ mắc sởi có thể gặp các biến chứng nguy hiểm, đặc biệt là viêm phổi và tiêu chảy.

Bệnh sởi ở trẻ em là gì?

Bệnh sởi ở trẻ em (dân gian thường gọi là ban đỏ) là bệnh truyền nhiễm cấp tính lây qua đường hô hấp cực kỳ nhanh, nếu không có biện pháp phòng ngừa phù hợp, nguy cơ bùng phát thành dịch sởi trên thế giới là rất cao. Bệnh sởi chủ yếu xảy ra ở trẻ em dưới 5 tuổi và người lớn chưa được tiêm vắc xin phòng sởi.

Tại Việt Nam, sởi lưu hành quanh năm, mạnh nhất vào các thời điểm giao mùa với đặc điểm thời tiết diễn biến phức tạp, nắng mưa thất thường, nhất là vào thời điểm giao mùa Đông – Xuân. Sởi tại Việt Nam được ghi nhận có chu kỳ gây dịch khoảng 4 – 5 năm/lần, năm 2024 đang đúng vào chu kỳ.

Ước tính từ 90 – 100% người chưa có miễn dịch tức chưa tiêm vắc xin hoặc chưa từng mắc sởi có thể bị lây nếu tiếp xúc với nguồn bệnh, chẳng hạn như chỉ cần đi qua đầu giường của một bệnh nhân mắc sởi. Trẻ em là đối tượng đặc biệt dễ nhiễm bệnh, trẻ càng nhỏ nguy cơ lây nhiễm, mắc bệnh càng cao. Bởi trẻ em là nhóm đối tượng có hệ miễn dịch cùng khả năng trí nhớ miễn dịch chưa hoàn chỉnh, sức đề kháng với bệnh tật kém nên khi tiếp xúc với mầm bệnh, tỷ lệ nhiễm bệnh sởi có thể lên đến 100%. Hệ số lây nhiễm của sởi có thể đạt ngưỡng 18, tức là một cá nhân mắc bệnh sởi có thể truyền virus cho 12 – 18 người không có miễn dịch ở xung quanh. Điều này cho thấy mức độ lan truyền đáng lo ngại của bệnh, đặc biệt ở nhóm trẻ chưa được tiêm vắc xin hoặc chưa tiêm vắc xin đầy đủ.

Trước khi chương trình tiêm chủng được áp dụng rộng rãi, dịch sởi diễn ra rất phổ biến trên toàn thế giới, với hơn 90% trẻ em dưới 20 tuổi mắc bệnh. Hàng năm, số ca mắc sởi lên tới khoảng 100 triệu ca và có khoảng 6 triệu ca tử vong do biến chứng của bệnh. Việc triển khai tiêm chủng sởi rộng rãi đã giúp giảm đáng kể số ca mắc bệnh và tỷ lệ tử vong. Tuy nhiên, mầm bệnh vẫn tồn tại trong cộng đồng và dịch có thể bùng phát bất cứ lúc nào nếu tỷ lệ tiêm chủng giảm xuống dưới ngưỡng an toàn.

Hiện tại, nhiều địa phương đang ghi nhận các ca mắc bệnh sởi gia tăng đặt ra nguy cơ bùng phát dịch sởi trở lại. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì và tăng cường chương trình tiêm chủng để bảo vệ sức khỏe cộng đồng, đặc biệt là bảo vệ trẻ em, những đối tượng dễ bị tổn thương nhất.

Nguyên nhân trẻ mắc bệnh sởi

Nguyên nhân gây bệnh sởi ở trẻ em là do virus Morbili (1), thuộc họ Paramyxoviridae. Khi xâm nhập vào cơ thể qua niêm mạc hô hấp như mắt, mũi, miệng…, virus sẽ xâm nhập vào phổi và bắt đầu tấn công các tế bào miễn dịch trong hệ hô hấp. Sau khi xâm lấn vào các hạch bạch huyết, virus tiếp tục lan truyền qua đường máu đến khắp các cơ quan trong cơ thể như gan, da, hệ thần kinh trung ương, lá lách và nhiều cơ quan khác, gây tổn thương đa cơ quan.

Khi virus tấn công các tế bào da, chúng gây viêm các mao mạch, dẫn đến tình trạng phát ban sởi đặc trưng. Đáng lo ngại hơn, nếu virus vượt qua hàng rào máu não và xâm nhập vào hệ thần kinh trung ương, nó có thể gây sưng não, một biến chứng nghiêm trọng đe dọa tính mạng. Tình trạng này không chỉ gây nguy hiểm trực tiếp mà còn làm tăng nguy cơ mắc các biến chứng khác, đặc biệt ở những trẻ em có hệ miễn dịch yếu.

Bệnh sởi do virus Morbili gây ra với tốc độ lây lan nhanh chóng, có khả năng gây viêm xâm lấn đa cơ quan cực kỳ mạnh mẽ, gây nguy hiểm tính mạng không được điều trị tích cực từ sớm

Bệnh sởi lây chủ yếu qua đường hô hấp do tiếp xúc trực tiếp với các dịch tiết mũi hoặc họng của bệnh nhân khi ho, nói chuyện hoặc hắt hơi. Virus sởi cũng có khả năng lây gián tiếp khi chạm tay vào các đồ vật, bề mặt bị nhiễm dịch tiết đường mũi họng của người bệnh sau đó đưa lên mắt, mũi, miệng. Đặc biệt, virus có thể sống trong không khí hoặc trên các bề mặt bị nhiễm bệnh trong tối đa 2 giờ. Thời kỳ lây truyền của bệnh kéo dài từ 4 ngày trước khi phát ban đến 4 ngày sau khi phát ban biến mất (2). Chính vì thế, ngay cả trong giai đoạn ủ bệnh, bệnh sởi chưa khởi phát và ngay cả khi trong giai đoạn phục hồi, phát ban biến mất, virus sởi vẫn có thể lây lan từ người sang người.

Dấu hiệu bệnh sởi ở trẻ em

Có thể nhận biết bệnh sởi ở trẻ em thông qua các giai đoạn diễn biến điển hình của bệnh như sau:

Giai đoạn ủ bệnh

Sau khi trẻ bị nhiễm virus sởi, bệnh sẽ không khởi phát ngay lập tức mà phải trải qua thời kỳ ủ bệnh kéo dài từ 12 đến 14 ngày, nhưng trong một số trường hợp có thể lên đến 21 ngày. Trong giai đoạn này, các triệu chứng của bệnh chưa xuất hiện rõ ràng.

Giai đoạn khởi phát

Giai đoạn khởi phát hay còn gọi là giai đoạn viêm long đường hô hấp, thường kéo dài từ 2 đến 4 ngày. Trong giai đoạn này, trẻ thường xuất hiện các triệu chứng sốt từ nhẹ đến cao, viêm kết mạc và đỏ mắt, xuất tiết mũi họng, chảy nước mắt và nước mũi nhiều, ho, hạch ngoại biên sưng, tiêu lỏng và biếng ăn. Đặc biệt, sau khoảng 2 ngày sốt cao, trẻ sẽ xuất hiện dấu hiệu Koplik – những hạt trắng nhỏ như hạt vừng trên niêm mạc miệng, tồn tại trong khoảng 12 đến 14 giờ.

Giai đoạn toàn phát

Giai đoạn toàn phát hay còn gọi là giai đoạn phát ban, thường kéo dài khoảng 4 đến 6 ngày, đặc trưng bởi sự xuất hiện của các vết ban đỏ lan rộng ra khắp cơ thể. Ban đỏ do sởi gây ra sẽ xuất hiện theo tuần tự: bắt đầu từ phía sau tai, sau gáy, trán, rồi lan dần xuống cổ, thân mình, ngực, lưng, tứ chi và cả lòng bàn tay, lòng bàn chân. Các vết ban đỏ này có thể mọc thành từng đốm nhỏ hoặc lan rộng ra, kết hợp thành từng đám lớn có kích thước từ 3 đến 6mm. Khi phát ban toàn thân, thân nhiệt của trẻ dần giảm.

Giai đoạn hồi phục

Giai đoạn hồi phục hay còn gọi là giai đoạn ban bay ban, thường trẻ đã hết sốt, các vết ban sẽ tồn tại đến ngày thứ 6 kể từ ngày bắt đầu phát ban, sau đó sẽ nhạt dần, chuyển sang màu xám, bong vảy phấn sẫm màu, rồi từ từ biến mất, để lại vết thâm như vằn hổ trên vùng da phát ban. Trẻ có thể có hiện tượng lột da trong giai đoạn này. Tuy nhiên, nếu ban biến mất nhưng trẻ vẫn còn sốt, có thể bệnh đã biến chứng thành các bệnh trạng nguy hiểm hơn.

Biến chứng sởi ở trẻ nhỏ

Sởi được xếp vào nhóm bệnh nguy hiểm, khả năng lây truyền cao, có thể gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm, thậm chí tử vong. Bệnh sởi không chỉ là bệnh lành tính với những biểu hiện phát ban, sốt thông thường mà virus sởi có thể gây nhiễm trùng xâm lấn đa cơ quan và gây ra các biến chứng cực kỳ nghiêm trọng ở đường hô hấp, thần kinh, tiêu hóa, tai – mũi họng. Các biến chứng nguy hiểm của bệnh gồm có viêm phổi, viêm tai giữa, viêm thanh quản, viêm phế quản, viêm não tủy, cam tẩu mã (nhiễm trùng hoại tử gây loét mũi mặt), , tiêu chảy kéo dài, suy dinh dưỡng, loét giác mạc do thiếu vitamin A. Trong đó, biến chứng thần kinh có tỷ lệ thấp song xuất hiện nhiều ở nhóm tuổi học đường, ví dụ viêm màng não, viêm não…

Theo thống kê tại Bệnh viện Nhi đồng 1 (Thành phố Hồ Chí Minh), mỗi ngày nơi này tiếp nhận 70-80 trẻ mắc sởi gặp biến chứng, trong đó khoảng 80% mắc biến chứng viêm phổi, với khoảng 15%-20% các trường hợp suy hô hấp nặng cần hỗ trợ hô hấp với oxy, thở áp lực dương liên tục NCPAP, thở máy.

Viêm phổi ở trẻ mắc sởi thường xuất hiện muộn, sau khi phát ban hoặc đồng thời trong giai đoạn phát ban. Khi viêm phổi xuất hiện, trẻ sẽ có các triệu chứng như sốt cao, khó thở, ho dữ dội, đau ngực, chỉ số bạch cầu trong máu tăng cao.

Vào ngày thứ 4 sau khi phát ban, trẻ có thể xuất hiện viêm phổi bội nhiễm các vi khuẩn nguy hiểm như phế cầu khuẩn, H.influenza, E.coli, ho gà, lao, bạch hầu, cúm, thủy đậu… gây tổn thương nặng nề cho phổi, suy hô hấp, nhiễm trùng huyết, tổn thương phổi lâu dài, nguy cơ tử vong.

Viêm phổi bội nhiễm khiến trẻ ho dữ dội, khó thở, đau ngực, sốt cao kéo dài, có thể dẫn đến suy hô hấp cấp, nhiễm trùng huyết, thậm chí gây tử vong. Ở nhóm trẻ nhỏ, mắc ung thư, tim mạch, phổi tắc nghẽn mạn tính, các bệnh nền mạn tính… dễ dẫn đến nguy cơ biến chứng viêm phổi nặng, khiến việc điều trị khó khăn, tốn kém.

Trẻ cũng gặp biến chứng tiêu chảy khi mắc sởi. Bác sĩ chuyên khoa I Lê Thị Trúc Phương, Chuyên viên Y khoa, Hệ thống tiêm chủng VNVC cho biết khi trẻ mắc bệnh sẽ có các triệu chứng sốt cao, chảy nước mũi, nghẹt mũi, ho… khiến trẻ khó chịu, quấy khóc, khó ngủ, bỏ bú khiến sức đề kháng càng giảm. Đây là điều kiện thuận lợi cho virus sởi tiếp tục nhân lên. Virus đi vào máu gây ra nhiễm trùng thứ phát, gây rối loạn đường tiêu hóa dẫn đến trẻ đi phân lỏng, phân có dịch nhầy, có máu.

Khi viêm phổi xuất hiện, trẻ sẽ có các triệu chứng như sốt cao, khó thở, ho dữ dội, đau ngực, chỉ số bạch cầu trong máu tăng cao.

"Biến chứng tiêu chảy có thể gặp ở giai đoạn khởi phát của bệnh hoặc sau khi hết sốt và giảm dần ban sởi. Tiêu chảy kéo dài dễ gây ra mất nước và các chất điện giải quan trọng như natri, kali, clorua, giảm thể tích máu, huyết áp thấp, nhịp tim nhanh. Trẻ biểu hiện trũng mắt, miệng khô, tiểu ít, khóc không có nước mắt… Nếu không được bù nước đúng cách, kịp thời, trẻ có thể bị mất nước và rối loạn điện giải dẫn đến sốc, suy thận, trụy tim mạch và tử vong", bác sĩ Trúc Phương chia sẻ.

Bác sĩ Trương Hữu Khanh, Phó Chủ tịch Liên chi hội truyền nhiễm Thành phố Hồ Chí Minh cho biết, bệnh sởi có thể dẫn đến suy dinh dưỡng, khiến trẻ chậm phát triển chiều cao và cân nặng so với bạn đồng trang lứa.

Ngoài ra, virus sởi còn làm suy yếu hệ miễn dịch của trẻ, tăng nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng khác, từ đó làm trầm trọng thêm tình trạng suy dinh dưỡng. Sự thiếu hụt vitamin A, một chất dinh dưỡng quan trọng cho sự phát triển, cũng thường gặp ở trẻ mắc sởi, góp phần vào tình trạng chậm phát triển.

Biến chứng viêm não ở trẻ mắc sởi ít gặp song để lại di chứng nặng nề như yếu, liệt, giảm thị lực. 10-40% bệnh nhân sởi biến chứng viêm não có thể tử vong.

Viêm não do sởi thường xảy ra vào tuần đầu của ban (ngày 3-6 của ban). Khởi phát đột ngột, biểu hiện bằng những cơn sốt cao, nhức đầu, co giật, rối loạn ý thức và hôn mê, liệt 1 bên người hoặc 1 chi... Nhóm thường bị viêm não gồm trẻ lớn, đang tuổi đi học. Sau sởi, trẻ có nguy cơ gặp các di chứng suốt đời như liệt, điếc, chậm phát triển trí tuệ, khó khăn trong học tập.

Ngoài ra, trẻ khỏi bệnh sởi sau nhiều tháng, nhiều năm sau có thể mắc bệnh viêm não xơ cứng bán cấp do não nhiễm virus sởi dai dẳng. Trẻ nhập viện với biểu hiện rối loạn tâm thần, rối loạn hành vi, rối loạn vận động… dẫn đến tử vong, không có phương pháp điều trị. Nguy cơ phát triển viêm não xơ cứng bán cấp cao hơn ở các trường hợp trẻ dưới 2 tuổi bị sởi.

Biến chứng viêm não ở trẻ mắc sởi ít gặp song để lại di chứng nặng nề như yếu, liệt, giảm thị lực. 10-40% bệnh nhân sởi biến chứng viêm não có thể tử vong.

Cách phòng ngừa bệnh sởi cho trẻ

Theo Bộ Y tế, sởi là bệnh lây lan nhanh nhất trong số các bệnh truyền nhiễm. Bệnh dễ lây qua không khí khi người bị nhiễm bệnh ho, hắt hơi, nói chuyện. Bên cạnh đó, sởi không chỉ lây trực tiếp mà còn qua trung gian như bàn tay, mặt bàn, ghế, môi trường sinh hoạt có chứa virus.

Trong bối cảnh toàn quốc đang ghi nhận số ca mắc sởi đang tăng nhanh, nhiều trường hợp trẻ bị biến chứng, trong khi sởi chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, Bộ Y tế nhận định, tiêm vaccine là biện pháp hữu hiệu để phòng bệnh.

Bởi theo nguyên tắc, dịch sởi chỉ có thể chặn đứng chuỗi lây nhiễm khi tỷ lệ tiêm chủng vaccine sởi trong cộng đồng đạt từ 95% trở lên. Tỷ lệ tiêm chủng này sẽ bảo vệ bản thân trẻ được tiêm chủng mà còn gián tiếp góp phần bảo vệ những trẻ có bệnh lý phải hoãn tiêm hay thuộc nhóm chống chỉ định.

Bác sĩ chuyên khoa I Bạch Thị Chính, Giám đốc Y khoa, Hệ thống tiêm chủng VNVC, cho biết Việt Nam có nhiều loại vaccine phòng sởi gồm: mũi sởi đơn MVVAC (Việt Nam); loại phối hợp 2 trong 1 là sởi - rubella (MRVAC), loại phối hợp 3 trong 1 phòng 3 bệnh sởi-quai bị-rubella Priorix (Bỉ) và MMR II (Mỹ). Vaccine được cung cấp trong chương trình Tiêm chủng Mở rộng (miễn phí) và dịch vụ có trả phí, chỉ định cho trẻ từ 9 tháng hoặc từ 12 tháng tuổi. Mỗi trẻ cần tối thiểu hai mũi vaccine, hiệu quả ngăn sởi và biến chứng lên đến 98%.

Lan Hạ