Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 – 21/6/2025), PGS.TS Bùi Thị An - Đại biểu Quốc hội khóa XIII, Viện trưởng Viện Tài nguyên, Môi trường và Phát triển cộng đồng đã có những đánh giá sâu sắc, thẳng thắn và đầy trăn trở về vai trò phản biện của báo chí trong lĩnh vực môi trường hiện nay với phóng viên Tạp chí Môi trường và Cuộc sống.

Báo chí là lực đẩy thay đổi nhận thức và hành động xã hội

“Báo chí không chỉ phản ánh hiện thực mà còn góp phần làm thay đổi hiện thực đó. Và trong lĩnh vực môi trường, sự thay đổi ấy càng cần thiết, càng cấp bách”, PGS.TS Bùi Thị An mở đầu cuộc trò chuyện bằng một nhận định mang tính cốt lõi.

Theo bà, những năm gần đây, sự quan tâm của công luận tới môi trường ngày càng tăng. Từ ô nhiễm không khí, nguồn nước, đất đai đến các vấn đề về rác thải, biến đổi khí hậu, khai thác khoáng sản hay phát triển năng lượng - mỗi lĩnh vực đều ẩn chứa các mối nguy tiềm tàng nếu không được giám sát chặt chẽ và xử lý kịp thời. Trong đó, báo chí đóng vai trò then chốt như một kênh phản biện công khai, độc lập và hiệu quả.

“Báo chí là kênh giám sát độc lập, là cầu nối giữa người dân với chính quyền. Có những câu chuyện chỉ khi lên mặt báo thì tiếng nói của người dân mới được lắng nghe, sự thật mới được xem xét nghiêm túc. Báo chí không chỉ thông tin mà là tác nhân thúc đẩy thay đổi”, bà chia sẻ.

Không chỉ giúp phát hiện sai phạm, báo chí còn góp phần định hướng dư luận và thúc đẩy sự vào cuộc đồng bộ của chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng. Nhờ các bài báo điều tra công phu, những vấn đề bị che giấu mới lộ diện. Nhờ các tuyến bài chuyên sâu, công chúng mới hiểu rõ nguyên nhân, hệ lụy và trách nhiệm của các bên liên quan.

Tuy nhiên, bà An cũng không ngần ngại nêu ra thực tế rằng, báo chí hiện vẫn gặp rất nhiều khó khăn khi tác nghiệp, đặc biệt trong lĩnh vực môi trường. Những vụ việc kéo dài, những điểm nóng về ô nhiễm nhiều khi chưa được tiếp cận kịp thời. “Có những nơi, khi nhà báo đến lấy thông tin còn bị đe dọa, hành hung. Đó là một áp lực rất lớn, nhất là với những phóng viên điều tra ở tuyến đầu”, bà nói.

Để bảo vệ ngòi bút phản biện, bà An kiến nghị cần thiết lập một cơ chế pháp lý rõ ràng và hiệu quả hơn. “Chúng ta cần một môi trường pháp lý thực sự bảo vệ nhà báo để họ yên tâm khi đi tác nghiệp, đặc biệt là khi đụng đến những nhóm lợi ích lớn, những vụ việc phức tạp. Chỉ khi cảm thấy được bảo vệ, họ mới có thể yên tâm cống hiến cho sự thật”.

Phản biện môi trường không thể thiếu tiếng nói khoa học

Là một nhà khoa học, PGS.TS Bùi Thị An hiểu rất rõ rằng các vấn đề môi trường không thể phản ánh hời hợt hay cảm tính. Bà cho rằng, để tiếng nói phản biện có sức nặng và tạo ảnh hưởng đến chính sách, báo chí rất cần dựa vào cơ sở khoa học.

“Các vấn đề môi trường thường rất kỹ thuật - từ nước thải, chất thải rắn, đến tác động môi trường dài hạn. Nếu không có sự đồng hành của giới khoa học, thì báo chí dễ bị cảm tính chi phối, dẫn đến phản ánh thiếu chính xác hoặc phiến diện”, bà An phân tích.

“

“Mỗi bài báo điều tra môi trường là tiếng nói của hàng triệu người dân. Phản biện môi trường cần nền tảng khoa học, cơ chế bảo vệ nhà báo và sự dấn thân không ngơi nghỉ”

PGS.TS Bùi Thị An

Thực tế, bà đánh giá cao những nhà báo, tờ báo có năng lực điều tra, đào sâu và tham khảo ý kiến chuyên gia. Tuy nhiên, các cơ quan báo chí cũng cần chủ động hơn trong việc kết nối với viện nghiên cứu, các chuyên gia trong lĩnh vực môi trường. Ngược lại, các nhà khoa học cũng nên cởi mở, sẵn sàng cung cấp kiến thức chuyên môn để báo chí phản ánh đúng – đủ – sâu. Đó là con đường để tiếng nói khoa học đến được với cộng đồng, qua kênh báo chí”, bà nói.

PGS.TS Bùi Thị An cũng cho rằng, cùng với sự phát triển của khoa học dữ liệu, trí tuệ nhân tạo, các tòa soạn cần ứng dụng công nghệ để xử lý thông tin nhanh hơn, hiệu quả hơn. “Phản biện môi trường phải dựa trên bằng chứng. Bằng chứng đó có thể là dữ liệu, là hình ảnh vệ tinh, là báo cáo quan trắc hoặc nghiên cứu độc lập. Tòa soạn nào làm chủ được thông tin sẽ làm chủ được sức mạnh phản biện”.

Bà cũng tin tưởng rằng, hiện nay với tinh thần đổi mới của Đảng, các nhà khoa học đã có nhiều điều kiện hơn để nói thật, nói thẳng và chịu trách nhiệm với phát ngôn của mình. “Tôi đã thấy những thay đổi tích cực. Các nhà khoa học ngày càng chủ động hơn, bản lĩnh hơn. Và nếu được báo chí đồng hành, thì những vấn đề môi trường gai góc nhất cũng có thể được làm rõ, minh bạch và thúc đẩy cải thiện”.

Giữ tâm sáng, dấn thân vì tương lai bền vững

Khi được hỏi về cơ hội và thách thức của báo chí môi trường trong thời đại truyền thông số, PGS.TS Bùi Thị An không ngần ngại khẳng định: “Cả hai đều rất rõ ràng. Truyền thông số giúp báo chí lan tỏa nhanh, tiếp cận rộng. Nhưng đồng thời, nó cũng gây nhiễu thông tin, làm người dân hoang mang nếu không biết phân biệt thật - giả”.

Theo bà, trong thời điểm mà tin giả, thông tin chưa kiểm chứng tràn lan, thì vai trò định hướng và phản biện của báo chí chính thống càng trở nên quan trọng. “Không gian mạng không thể chi phối nhận thức xã hội. Chúng ta cần những ngòi bút sáng để đưa thông tin đúng đắn, có căn cứ đến với người dân. Đặc biệt là trong lĩnh vực nhạy cảm như môi trường”.

Bà cũng chia sẻ những trăn trở trước việc một số phóng viên còn e dè, ngần ngại phản ánh các vấn đề “nóng” vì sợ va chạm lợi ích. Bà cho rằng đây là thực tế không thể phủ nhận, nhưng cũng là điều cần thay đổi.

“Nhà báo điều tra môi trường cần bản lĩnh. Nhưng họ cũng cần hậu thuẫn. Nhà nước phải vào cuộc mạnh mẽ hơn trong việc bảo vệ họ. Không thể để nhà báo phải đơn độc khi đi tìm sự thật”, bà nói.

PGS.TS Bùi Thị An đánh giá cao vai trò của các tạp chí chuyên ngành, các mạng lưới báo chí điều tra trong việc hỗ trợ, kết nối và chia sẻ kinh nghiệm giữa những người làm báo.

Nhân kỷ niệm 100 năm ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 – 21/6/2025), PGS.TS Bùi Thị An chia sẻ: “Tôi vô cùng trân trọng những phóng viên, biên tập viên đang ngày đêm theo đuổi lĩnh vực môi trường - một mảng nhọc nhằn nhưng lại cực kỳ quan trọng cho sự phát triển bền vững của đất nước”.

Tôi mong các nhà báo “Hãy giữ vững ngòi bút, giữ tâm sáng và trách nhiệm với xã hội. Mỗi bài viết điều tra về môi trường không chỉ là một sản phẩm báo chí mà còn là tiếng nói cho người dân, cho thiên nhiên và cho thế hệ tương lai”.

Các nhà quản lý, cơ quan báo chí và cộng đồng xã hội sẽ cùng chung tay để tiếng nói phản biện vì môi trường ngày càng có sức nặng, được lắng nghe và được hành động. Báo chí chính là nhịp cầu giữa người dân và chính quyền. Hãy để nhịp cầu đó ngày càng vững chắc bằng tri thức, sự thật và lòng can đảm.

Tạp chí Môi trường và Cuộc sống kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam

Thu Hà