Vùng biển nằm ngoài quyền tài phán của các quốc gia chiếm gần 2/3 diện tích đại dương và gần một nửa bề mặt trái đất. Nhiều năm qua, khu vực này bị xem như "vùng xám pháp lý" với những mối đe dọa từ khai thác khoáng sản biển sâu, đánh bắt quá mức, ô nhiễm, tàn phá hệ sinh thái biển...

LHQ cảnh báo biến đổi khí hậu làm đảo lộn chu trình nước toàn cầu

Phó Chủ tịch về Đại dương tại Tổ chức Bảo tồn thiên nhiên quốc tế (WWF) Johan Bergenas từng nhận định, các vùng biển là nơi tội phạm hoành hành và thế giới cần một khung pháp lý toàn cầu.

Trong bối cảnh đó, Hiệp định Liên hợp quốc về bảo tồn và sử dụng bền vững đa dạng sinh học ở vùng biển nằm ngoài quyền tài phán quốc gia, còn gọi là Hiệp định về biển cả, đã được thông qua như một phản ứng toàn cầu cho thách thức này.

Hiệp định được thông qua sau khi chạm mốc đủ 60 quốc gia phê chuẩn tính tới ngày 19/9/2025, với Maroc là nước thứ 60. Đạt đủ mức này, hiệp định sẽ có hiệu lực sau 120 ngày, tức khoảng tháng 1/2026.

Hiệp định quan trọng bởi đã đề ra khuôn khổ pháp lý đầu tiên nhằm bảo vệ đa dạng sinh học trong vùng biển khơi, tức ngoài vùng quyền tài phán quốc gia.

Theo hiệp định, các quốc gia có thể thành lập các khu bảo tồn biển, áp đặt luật liên quan đến khai thác khoáng sản biển sâu, đánh bắt cá và các hoạt động có tiềm năng gây hại khác.

Hiệp định đã nêu rõ các nguyên tắc công bằng trong chia sẻ lợi ích từ tài nguyên di truyền, khả năng hợp tác khoa học, hỗ trợ công nghệ và tài chính cho các quốc gia đang phát triển.

Hiệp định cũng mở ra nhiều cơ hội cho hoạt động quản lý và bảo tồn hiệu quả các vùng biển. Trong đó nổi bật là bảo tồn các hệ sinh thái biển khơi.

Hiệp định hỗ trợ chiến lược “30×30” (cam kết bảo vệ 30% diện tích đất liền và biển toàn cầu vào năm 2030), tạo cơ sở pháp lý để kiểm soát các hoạt động như khai thác biển sâu - nơi trước đây gần như không có luật nào thực thi.

Việc hiệp định được thông qua còn thúc đẩy hợp tác quốc tế trong chia sẻ công nghệ, tri thức, nguồn tài chính đặc biệt hỗ trợ các quốc đảo và các nước kém phát triển, dễ bị tổn thương trước biến đổi khí hậu, đang đối mặt với nguy cơ tiềm tàng từ hoạt động tàn phá đại dương.

Tuy nhiên, có nhiều thách thức hiện hữu, trong đó, câu hỏi quan trọng nằm ở hiệu quả thực thi, khi những quốc gia lớn như Mỹ, Trung Quốc, Nga và Nhật Bản đã ký hiệp định nhưng chưa phê chuẩn.

Theo giới quan sát, việc “ký rồi không phê chuẩn” là sự bày tỏ thiện chí, nhưng chưa sẵn sàng cam kết về pháp lý. Vì vậy, khi hiệp định bắt đầu có hiệu lực, các quốc gia không phê chuẩn vẫn có thể tiếp tục các hoạt động khai thác, đánh bắt, hoặc khai khoáng mà không bị ràng buộc bởi hiệp định. Điều này có thể dẫn đến “lỗ hổng thực thi”.

Bên cạnh đó, hiệp định chưa đề cập tới việc thành lập cơ quan thực thi độc lập, thay vào đó phụ thuộc vào mỗi quốc gia trong quản lý đội tàu, doanh nghiệp riêng. Điều này đồng nghĩa, với các quốc gia không chịu thực thi nội tại sẽ rất khó xử lý. Đó là chưa kể tới việc làm thế nào huy động nguồn lực tài chính và bảo đảm năng lực thực thi hiệp định... đặc biệt ở vùng biển xa xôi.

Dù thế nào, Hiệp định vùng biển khơi là một thành tựu mang tầm lịch sử: Lần đầu tiên nền pháp lý quốc tế đặt ra quyền bảo vệ đa dạng sinh học vùng biển ngoài biên giới quốc gia. Việc đạt đủ số lượng phê chuẩn và đưa hiệp định vào thực thi (tháng 1/2026) là dấu mốc quan trọng.

Tuy nhiên, cần nhìn nhận đây mới là nền móng cho giai đoạn tiếp theo - giai đoạn triển khai, tài chính, thực thi giám sát và quan trọng nhất là sự cam kết của các quốc gia lớn. Nếu có sự tham gia đầy đủ kèm theo hệ thống thực thi mạnh, hiệp định có thể trở thành bước ngoặt quan trọng cho các nỗ lực bảo tồn đại dương, duy trì cuộc sống biển và khí hậu của cả hành tinh.