Thời gian qua, mưa lớn kết hợp triều cường do bão đã gây ngập từ miền núi phía Bắc đến tận Tây Nguyên và dọc dải bờ biển miền Trung. Thái Nguyên chìm trong lũ quét, Lâm Đồng bị nhấn chìm bởi dòng nước đổ về từ các sườn núi mất ổn định, còn các trung tâm thương mại ven biển từ Đà Nẵng đến Khánh Hòa bị nước biển tràn sâu. Hà Nội – thành phố vốn quen với cảnh úng ngập tiếp tục thất thủ khi hệ thống thoát nước không còn chịu nổi những trận mưa như trút.

Thiệt hại nhân mạng tăng từng giờ. Tính đến nay, 108 người đã chết hoặc mất tích, hàng chục nghìn hộ dân buộc phải sơ tán. Đắk Lắk - thủ phủ cà phê của cả nước là địa phương chịu tổn thất nặng nề nhất với số người mất tích cao nhất. Phía sau những con số là các gia đình mòn mỏi tìm người thân, tiểu thương trắng tay khi chợ bị lũ cuốn, nông dân mất mùa chỉ sau một đêm.

Các hệ thống cảnh báo sớm bằng tin nhắn và loa phóng thanh đã cứu được nhiều người, song vẫn không đủ để tiếp cận những cộng đồng bị cô lập do sạt lở và mất điện trên diện rộng. Tình huống này cho thấy hệ thống ứng phó thiên tai của Việt Nam đang chịu sức ép chưa từng có từ biến đổi khí hậu, điều mà nó vốn không được thiết kế để đối phó.

Một quỹ đạo khí hậu chung của khu vực

Cuộc khủng hoảng tại Việt Nam nằm trong xu hướng rộng lớn hơn của Đông Nam Á. Từ Bangkok đang chìm dần đến Manila bị ngập thường xuyên, khu vực đang phải sống chung với đại dương ấm lên, mưa lớn cực đoan, bão mạnh và áp lực kinh tế ngày càng nặng.

Trong nhiều năm, giới khoa học đã cảnh báo rằng đại dương nóng hơn sẽ cung cấp nhiều hơi ẩm hơn cho các hệ thống bão, khiến mưa lớn và lũ lụt xảy ra với cường độ cao hơn. Các dự báo của Ủy ban Liên chính phủ về biến đổi khí hậu (IPCC) về gió mùa ẩm ướt hơn, bão tập trung hơn và lũ quét đến nhanh hơn giờ đây đang hiện hữu rõ ràng tại các vùng ngập lụt của Việt Nam.

Nhưng biến đổi khí hậu không phải là nguyên nhân duy nhất. Đô thị hóa ồ ạt, san lấp kênh rạch, lấn chiếm vùng trũng và bê tông hóa đất ngập nước đã làm suy giảm khả năng thoát nước. Tại Tây Nguyên, phá rừng và khai thác cát khiến địa hình mất ổn định, làm tăng nguy cơ sạt lở đất. Dù có những quy định hạn chế xây dựng ở khu vực rủi ro cao, nhiều dự án vẫn tiếp tục mọc lên.

“Chúng ta đang chứng kiến một cuộc khủng hoảng kép,” Tiến sĩ Trần Minh Đức, nhà nghiên cứu môi trường tại TPHCM nhận định. “Khí hậu làm bão mạnh hơn, nhưng cách chúng ta sử dụng đất mới quyết định thiệt hại lớn đến mức nào.”

Khoảng trống thích ứng khí hậu

Việt Nam đã đạt được nhiều bước tiến trong chiến lược phòng chống thiên tai, đầu tư vào dự báo, rào chắn lũ, hạ tầng chống bão và phục hồi rừng ngập mặn. Tuy vậy, mức độ thích ứng vẫn còn chênh lệch. Các đô thị ven biển lớn được hưởng lợi nhiều nhất, trong khi các tỉnh như Đắk Lắk hay Lâm Đồng vẫn đứng trước nguy cơ tàn phá nghiêm trọng mỗi khi thiên tai ập đến.

Giới chức cho rằng để xây dựng khả năng chống chịu cho một quốc gia đang công nghiệp hóa nhanh đòi hỏi thời gian và nguồn lực lớn. Nhưng những người chỉ trích lập luận rằng sự chậm trễ giờ đã trở thành một canh bạc ngày càng rủi ro trong bối cảnh các hiện tượng thời tiết cực đoan tăng nhanh.

Bên cạnh thiệt hại nặng nề, một tín hiệu tích cực cũng nổi lên: Khả năng huy động cộng đồng. Các nhóm tình nguyện, tổ chức xã hội và người dân ở khắp nơi đã nhanh chóng tổ chức cứu trợ, cung cấp nhu yếu phẩm, thuốc men và hỗ trợ khẩn cấp cho những vùng bị cô lập.

Việt Nam đang bước vào thời kỳ mà sự sống còn không chỉ dựa vào kế hoạch ứng phó của nhà nước, mà còn dựa vào sự chủ động của cộng đồng. Cứu trợ thiên tai không còn là phản ứng tức thời, mà dần trở thành một phần tất yếu của cuộc sống trong kỷ nguyên khí hậu đầy biến động.

Ứng phó biến đổi khí hậu – Nhiệm vụ trọng tâm, cấp bách của quốc gia

Quốc Minh