TP.HCM nhiều năm qua nằm trong nhóm các đô thị ô nhiễm nhất thế giới, cho thấy yêu cầu cấp bách phải triển khai những giải pháp mới để cải thiện chất lượng không khí. Theo các chuyên gia, cách tiếp cận đa ngành, đẩy nhanh chuyển đổi xanh và tăng tốc phát triển giao thông sạch là hướng đi hiệu quả để xây dựng đô thị xanh, hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.

Giao thông – “thủ phạm giấu mặt” của ô nhiễm không khí

Từ tháng 10 đến tháng 2 hàng năm, TP thường xuyên xuất hiện hiện tượng sương mù đô thị thực chất là bụi mịn bao phủ vào sáng sớm, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh hoạt và sức khỏe người dân. Số liệu từ IQAir cho thấy, năm 2024, nồng độ PM2.5 trung bình tại TP.HCM đạt 20,9 µg/m³, cao hơn hơn 4 lần mức khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Riêng sáng 9/10/2025, nồng độ PM2.5 đạt khoảng 35 µg/m³, tương đương 7 lần ngưỡng an toàn. Chất lượng không khí còn xấu hơn trong các đợt nghịch nhiệt, ít mưa hoặc thời điểm lưu thông phương tiện tăng cao.

Theo Tiến sỹ Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới Không khí sạch Việt Nam, trong sáu tháng đầu năm 2025, TP có 65 ngày chất lượng không khí vượt ngưỡng an toàn; một số thời điểm chỉ số AQI lên tới 194, đưa TP vào nhóm đô thị ô nhiễm nhất thế giới. Đây là cảnh báo rõ ràng về nguy cơ suy giảm sức khỏe cộng đồng, giảm năng suất lao động và làm xấu đi chất lượng sống đô thị.

Trong số các nguồn gây ô nhiễm, giao thông đường bộ được xác định là tác nhân lớn nhất. Thành phố hiện có gần 13 triệu phương tiện cá nhân, phần lớn là xe máy. Theo Sở Nông nghiệp và Môi trường TP.HCM, giao thông chiếm khoảng 63% tổng phát thải PM2.5; riêng xe máy tạo ra 91% phát thải CO và hơn 70% bụi mịn PM2.5. Bà Ngô Nguyễn Ngọc Thanh, Phó Chi cục trưởng Chi cục Bảo vệ Môi trường, cho biết số liệu quan trắc từ năm 2020 đến nay cho thấy tại nhiều vị trí có mật độ giao thông cao, nồng độ bụi tổng (TSP) và bụi mịn (PM10, PM2.5) thường xuyên vượt ngưỡng cho phép từ 1,5–2 lần.

Bên cạnh đó, công nghiệp và xây dựng cũng góp phần lớn vào tình trạng ô nhiễm. Khu vực TP.HCM (cũ) có gần 3.000 cơ sở sản xuất, con số này tiếp tục tăng sau hợp nhất. Hoạt động xây dựng đặc biệt trong giai đoạn đẩy mạnh phát triển hạ tầng, metro, chung cư – tạo ra lượng bụi lớn, gia tăng áp lực lên môi trường.

Tiến sỹ Hoàng Dương Tùng cũng nhấn mạnh rằng thách thức hiện nay không chỉ nằm ở sự gia tăng phát thải, mà còn ở mức độ quyết tâm và cách tiếp cận của chính quyền các cấp. Ông cho rằng nhận thức và trách nhiệm chưa đồng đều giữa TP và các quận, huyện, trong khi ô nhiễm không khí liên quan đến nhiều lĩnh vực như giao thông, năng lượng, xây dựng và quy hoạch. Nguồn lực tài chính hạn chế cho đầu tư mạng lưới quan trắc, công nghệ xử lý khí thải và chuyển đổi giao thông xanh cũng là khó khăn lớn. Bên cạnh đó, mối liên kết vùng còn lỏng lẻo khiến việc kiểm soát phát thải từ các địa phương giáp ranh gặp nhiều trở ngại.

Đổi hướng tiếp cận: Đa ngành, chuyển đổi xanh và giao thông sạch

Trước thực trạng này, các chuyên gia cho rằng Thành phố cần đưa kiểm soát ô nhiễm không khí vào nhóm chỉ tiêu trọng yếu trong kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội giai đoạn 2026–2030. Khi yêu cầu chất lượng không khí trở thành mục tiêu chung, trách nhiệm của từng ngành và từng địa phương sẽ được xác định rõ hơn.

Theo Tiến sỹ Trịnh Bảo Sơn, Viện Nghiên cứu Phát triển TP.HCM, với nguồn phát thải lớn nhất là giao thông, Thành phố đã triển khai nhiều chương trình kiểm soát ô nhiễm và thúc đẩy chuyển đổi phương tiện. Thành phố đang hoàn thiện đề án chuyển đổi xe xăng sang xe điện cho khoảng 400 tài xế công nghệ và giao hàng. Dự kiến đến năm 2030, 100% xe buýt, xe máy công nghệ, xe giao hàng, ôtô công vụ và xe máy của cán bộ, công chức sẽ chuyển sang dùng điện.

Ông đề xuất Thành phố cần phát triển “đô thị xanh – hạ tầng xanh”, tăng vai trò của metro, xe buýt và giao thông thủy nội đô để giảm phụ thuộc vào phương tiện cá nhân; đồng thời ưu tiên phương tiện không phát thải tại các vùng phát thải thấp. Việc áp dụng tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt hơn đối với phương tiện sử dụng nhiên liệu hóa thạch cũng là yêu cầu cần thiết.

Phó Giáo sư – Tiến sỹ Nguyễn Đình Thọ, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường, cho rằng cần siết chặt quy chuẩn khí thải đối với phương tiện cơ giới và đầu tư hạ tầng giao thông công cộng đồng bộ để người dân chuyển dần sang các phương tiện xanh. Ông đề xuất thiết lập các khu vực hạn chế xe cá nhân trong giờ cao điểm, đặc biệt tại vùng đông dân cư và trung tâm Thành phố.

Tiến sỹ Hoàng Dương Tùng cho rằng nếu tiếp tục sử dụng cách tiếp cận cũ, ô nhiễm sẽ tiếp tục tăng nhanh. Thành phố cần đột phá trong chính sách, chuyển sang mô hình quản lý đa ngành – đa địa phương – đa cấp, dựa trên nền tảng số và các giải pháp thực tiễn. Một hướng đi mới được đề xuất là quản lý phát thải theo chuỗi thay vì theo địa giới hành chính, ví dụ chuỗi vận tải, cảng biển, logistics được xem như một “mảng phát thải thống nhất”.

Ở lĩnh vực công nghiệp, các chuyên gia cho rằng thu phí khí thải và yêu cầu áp dụng công nghệ sạch là bước đi tất yếu. Một số khu công nghiệp cần chuyển đổi sang mô hình sinh thái, đồng thời siết chặt kiểm soát bụi ở công trình xây dựng bằng các biện pháp che chắn, phun nước và giám sát bắt buộc.

Quy hoạch đô thị xanh được xem là trụ cột then chốt, với các giải pháp như tăng diện tích cây xanh, mở rộng công viên, phát triển vành đai xanh, cải thiện hệ sinh thái ven sông Sài Gòn và các kênh rạch; khuyến khích công trình xanh và tiết kiệm năng lượng để cân bằng giữa phát triển và bảo vệ môi trường.

Thủ tướng Chính phủ vừa phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia về khắc phục ô nhiễm và quản lý chất lượng không khí giai đoạn 2026–2030, tầm nhìn đến năm 2045, nhằm kiểm soát và từng bước khắc phục ô nhiễm tại các vùng trọng điểm. Với định hướng đã rõ ràng, nhiệm vụ còn lại đặt lên vai những đô thị lớn như TP.HCM trong việc giảm ô nhiễm, xây dựng đô thị xanh – bền vững, góp phần vào mục tiêu một Việt Nam xanh trong tương lai gần.

Hà Nội cấp bách kiểm soát ô nhiễm không khí bằng drone theo dõi, phun sương dập bụi

Lưu Tô