Phân loại rác tại nguồn sau 8 tháng: Góc nhìn chuyên gia và pháp lý về trách nhiệm thực thi của Bộ Nông nghiệp và Môi trường và địa phương
Emagazines - Ngày đăng : 10:22, 23/09/2025
Hơn 8 tháng sau khi Luật Bảo vệ môi trường 2020 có hiệu lực với quy định bắt buộc phân loại rác tại nguồn, nhiều địa phương vẫn chật vật vì hạ tầng và nguồn lực hạn chế, thói quen cộng đồng chưa đồng đều. Bộ Nông nghiệp và Môi trường từng thừa nhận những khó khăn đó trong các buổi họp báo, nhưng lại từ chối làm việc trực tiếp với Tạp chí điện tử Môi trường và Cuộc sống để cung cấp thông tin cụ thể.
Trước thực tế đó, Tạp chí điện tử Môi trường & Cuộc sống đã có cuộc trao đổi với các chuyên gia và luật sư để làm rõ trách nhiệm quản lý và giải quyết những "điểm nghẽn" của “điểm nghẽn” - lí do khiến chính sách đúng đắn này chưa đi vào cuộc sống.
Thiếu quyết liệt, phân loại rác tại nguồn ì ạch… còn kéo dài
Trước thực tế phân loại rác tại nguồn vẫn chậm trễ dù luật đã có hiệu lực, PGS.TS Bùi Thị An - Đại biểu Quốc hội khóa XIII, Viện trưởng Viện Tài nguyên, Môi trường và Phát triển cộng đồng thẳng thắn nhìn nhận, sau 8 tháng triển khai quy định phân loại rác tại nguồn, vốn được chuẩn bị từ năm 2022 và chính thức áp dụng từ 1/1/2025, mức độ khả thi “rất thấp, đây là điều vô cùng đáng tiếc và khá phổ biến trên cả nước”.
Theo bà, lỗi không nằm ở việc ban hành luật mà ở tổ chức thực hiện. Luật khi được thông qua phải kèm theo những điều kiện đảm bảo để người dân và chính quyền có thể thực thi ngay.
PGS.TS Bùi Thị An phân tích chi tiết những “nút thắt” của quá trình phân loại rác hiện nay. “Trước hết là từ hộ gia đình. Hiện một số gia đình đã có thùng phân loại rác, nhưng đa số, đặc biệt ở Hà Nội, chưa có điều kiện thực hiện. Thứ hai là ý thức người dân còn hạn chế. Tiếp đến là khâu thu gom, vận chuyển cũng chưa đáp ứng: Rác vẫn đổ chung lên xe rồi đưa đến điểm tập kết. Cuối cùng, ở các điểm tập kết cuối cùng cũng không có đủ điều kiện để phân loại chi tiết, ngoài việc tách rác nguy hại. Như vậy, toàn bộ quá trình chưa đồng bộ”, bà chỉ rõ.
Về nguyên nhân, theo bà, xuất phát cả từ khách quan và chủ quan như: Thiếu kinh phí, cơ sở hạ tầng chưa đồng bộ, ý thức cộng đồng và lực lượng thu gom còn hạn chế. Nhưng điều PGS. TS Bùi Thị An nhấn mạnh nhất vẫn là sự thiếu quyết liệt của cơ quan quản lý.
Với vai trò cơ quan chủ trì, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cần tiên phong ban hành hướng dẫn kỹ thuật, kiểm tra, giám sát, đồng thời công khai lộ trình triển khai cụ thể.
Cơ quan được giao nhiệm vụ phải kiểm điểm, giải trình với Chính phủ và nhân dân vì sao chậm trễ, vì sao chưa làm được. Càng chậm trễ, chi phí môi trường càng cao, hậu quả xã hội càng nặng nề
PGS.TS Bùi Thị An - Đại biểu Quốc hội khóa XIII, Viện trưởng Viện Tài nguyên, Môi trường và Phát triển cộng đồng
Điểm “nghẽn” từ hạ tầng
và kinh tế
Ở góc độ kỹ thuật, TS. Trịnh Xuân Đức – Viện trưởng Viện Khoa học Kỹ thuật Hạ tầng và Môi trường (SIIEE) cho rằng nguyên nhân cốt lõi của việc phân loại rác tại nguồn ì ạch nằm ở hạ tầng chưa đồng bộ. Ông phân tích, muốn phân loại rác thành công phải có “đầu ra” phù hợp: Từ hệ thống thu gom riêng, trạm trung chuyển, đến nhà máy tái chế.
Theo TS. Đức, đầu tư cho hạ tầng rác thải cần vốn lớn và sự phối hợp đa ngành chứ không chỉ của ngành môi trường. “Câu chuyện này liên quan đến tài chính, xây dựng, công thương. Nếu ngân sách chưa đủ, địa phương phải kêu gọi xã hội hóa, tạo cơ chế khuyến khích doanh nghiệp đầu tư. Chậm đầu tư đồng nghĩa tự làm khó mình,” ông nói.
Về lộ trình 3 năm mà đại diện Bộ Nông nghiệp và Môi trường, ông Hồ Kiên Trung - Cục phó Cục Môi trường công bố trong cuộc họp báo công khai ngày 28/5 vừa qua, TS. Đức cho rằng chia giai đoạn là cần thiết để địa phương chuẩn bị, nhưng cũng đưa ra cảnh báo.
Ông cũng nhấn mạnh trách nhiệm giám sát của cơ quan quản lý: “Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) là cơ quan tham mưu cho Chính phủ, nhưng không thể chỉ ban hành hướng dẫn rồi phó mặc. Giám sát và đôn đốc là nghĩa vụ không thể thiếu”.
Bên cạnh đó, TS. Trịnh Xuân Đức cũng thẳng thắn nhận xét việc Bộ Nông nghiệp và Môi trường không phản hồi thông tin mà Tạp chí Môi trường và Cuộc sống đề nghị cung cấp suốt nhiều tháng qua phần nào phản ánh hạn chế trong cơ chế giải trình. “Minh bạch và trách nhiệm giải trình là chìa khóa để chính sách đi vào cuộc sống. Càng im lặng, dư luận càng hoài nghi,” ông nói, nhấn mạnh rằng sự rõ ràng từ cơ quan quản lý sẽ tạo niềm tin và thúc đẩy người dân cùng doanh nghiệp chung tay thực hiện phân loại rác.
Lấy lợi ích của người dân làm nòng cốt
Nhìn từ góc độ xã hội học môi trường, TS. Nguyễn Ngọc Việt – Phó Viện trưởng Viện Khoa học Kỹ thuật Hạ tầng và Môi trường (SIIEE) cho rằng thách thức không chỉ nằm ở hạ tầng mà còn ở hành vi của cộng đồng. “Phân loại rác tại nguồn đòi hỏi sự tham gia chủ động của người dân. Nếu chỉ dựa vào mệnh lệnh hành chính mà thiếu giáo dục, truyền thông, sẽ khó bền vững”, ông nhận định.
Bàn về truyền thông và ý thức, ông cho rằng nhiều chương trình tuyên truyền hiện nay vẫn mang tính phong trào, chưa chạm đến thói quen hằng ngày.
Về trách nhiệm quản lý, ông lưu ý cả Bộ Nông nghiệp và Môi trường và chính quyền địa phương đều có vai trò, nhưng cấp cơ sở là nơi thực thi trực tiếp: “Chính quyền địa phương phải chủ động quy hoạch đất, bố trí hạ tầng, hỗ trợ phương tiện cho các đơn vị thu gom và doanh nghiệp tái chế. Bộ Nông nghiệp và Môi trường giữ vai trò hướng dẫn, giám sát và phải kịp thời thúc đẩy khi địa phương chậm trễ.”
Minh bạch thông tin – nguyên tắc không thể thiếu trong quản lý môi trường
Ở góc độ pháp lý, Tiến sĩ, Luật sư Đặng Văn Cường – Trưởng Văn phòng Luật Chính Pháp nhấn mạnh rằng, việc phân loại rác tại nguồn không chỉ là một chủ trương mang tính định hướng mà đã trở thành nghĩa vụ pháp lý rõ ràng, được quy định cụ thể trong Luật Bảo vệ môi trường 2020.
Ông phân tích: Từ ngày 1/1/2025, khi Luật chính thức có hiệu lực, mọi cơ quan quản lý nhà nước và chính quyền địa phương đều có trách nhiệm bắt buộc thực thi, không phải lựa chọn. Luật sư Cường viện dẫn cụ thể các điều khoản (75, 77, 78, 79, 80) của Luật Bảo vệ môi trường 2020: UBND các cấp có trách nhiệm ban hành và tổ chức quy định chi tiết; Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) phải hướng dẫn kỹ thuật, công nghệ xử lý, phương pháp định giá dịch vụ, đồng thời kiểm tra và đôn đốc việc thi hành. Bên cạnh đó, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị – xã hội có trách nhiệm vận động, giám sát cộng đồng trong thực hiện phân loại rác.
Trước phát biểu của ông Hồ Kiên Trung - Phó Cục trưởng, Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) tại họp báo hưởng ứng ngày Môi trường thế giới và tháng hành động vì môi trường năm 2025 về việc“lộ trình phân loại rác tại nguồn sẽ được thực hiện trong vòng 3 năm để các địa phương có thời gian chuẩn bị”, luật sư Cường cho biết, theo quy định, khi Luật Bảo vệ môi trường 2020 có hiệu lực từ ngày 01/01/2025 thì nguyên tắc chung là các quy định của luật, trong đó có việc phân loại rác tại nguồn, phải được thực hiện. Tuy nhiên, pháp luật cũng dự liệu đến tính khả thi khi triển khai nên cho phép Chính phủ, Bộ Tài nguyên và Môi trường cũng như UBND các cấp ban hành quy định chi tiết, hướng dẫn và xác định lộ trình phù hợp với điều kiện thực tế của từng địa phương. Căn cứ Luật Bảo vệ môi trường 2020 và Nghị định 08/2022/NĐ-CP, việc xây dựng lộ trình triển khai là hợp pháp và cần thiết, nhằm bảo đảm sự đồng bộ về hạ tầng thu gom, công nghệ xử lý, nguồn lực tài chính và đặc biệt là thời gian để người dân thích ứng, thay đổi thói quen sinh hoạt. Vì vậy, việc công bố lộ trình 3 năm không phải là trì hoãn luật, mà là giải pháp tổ chức thực hiện theo từng giai đoạn để bảo đảm tính bền vững và hiệu quả trong thực tiễn.
Luật sư Cường cũng chỉ rõ, nếu việc triển khai chậm trễ, trách nhiệm pháp lý không chỉ thuộc về một bên. Bộ chủ quản có nghĩa vụ ban hành hướng dẫn, kiểm tra, đôn đốc, còn Ủy ban nhân dân các cấp phải cụ thể hóa, bố trí nguồn lực và tổ chức thực hiện. Nếu một trong hai bên chậm trễ hoặc buông lỏng, cả Bộ lẫn địa phương đều có thể bị xem xét trách nhiệm trước pháp luật.
Như vậy, việc triển khai chính sách chậm trễ không phải lỗi riêng của một bên, mà là trách nhiệm phối hợp chung, trong đó Bộ Nông nghiệp và Môi trường chịu trách nhiệm về khâu định hướng, hướng dẫn, còn địa phương chịu trách nhiệm về khâu tổ chức thực hiện.
Tiến sĩ, Luật sư Đặng Văn Cường – Trưởng Văn phòng Luật Chính Pháp
Đề cập đến chế tài, luật sư Cường dẫn Nghị định 45/2022/NĐ-CP: Cá nhân, hộ gia đình không phân loại rác tại nguồn sẽ bị xử phạt từ 500.000 đến 1 triệu đồng, tổ chức vi phạm bị phạt gấp đôi. Ngoài ra còn có hình thức đình chỉ hoạt động cơ sở xử lý rác từ một đến sáu tháng, tịch thu phương tiện vi phạm, buộc khôi phục môi trường và báo cáo kết quả khắc phục. “Đây là bước tiến quan trọng thể hiện quyết tâm của Nhà nước, nhưng nếu hạ tầng chưa đồng bộ, thiếu thùng rác phân loại, xe thu gom riêng, việc xử phạt sẽ khó khả thi và có thể gây phản ứng,” ông phân tích. Đồng thời, ông Cường cũng lưu ý rằng ý thức người dân còn hạn chế, công tác tuyên truyền chưa đủ sâu, lực lượng giám sát còn mỏng nên cần chuẩn bị kỹ lưỡng trước khi áp dụng rộng rãi.
Đặc biệt, ông Cường cũng nhấn mạnh nghĩa vụ cung cấp thông tin cho báo chí và quyền tiếp cận thông tin của công dân. Theo Luật Báo chí 2016 và Luật Tiếp cận thông tin 2016, các cơ quan nhà nước phải trả lời hoặc có văn bản nêu rõ lý do nếu từ chối. Vì vậy, việc Bộ Nông nghiệp và Môi trường im lặng trước yêu cầu phỏng vấn của Tạp chí Môi trường và Cuộc sống, theo ông, “là không phù hợp quy định pháp luật”.
Khi Tạp chí Môi trường và Cuộc sống chính thức liên hệ để phỏng vấn hoặc đề nghị cung cấp thông tin liên quan đến việc triển khai phân loại rác tại nguồn, Bộ Nông nghiệp và Môi trường hoặc các cơ quan quản lý liên quan có quyền và nghĩa vụ pháp lý phải trả lời, trừ trường hợp thông tin thuộc danh mục bí mật nhà nước hoặc thuộc các trường hợp bị hạn chế công khai theo luật. Trường hợp từ chối phải có văn bản thông báo lý do. Điều này không chỉ là quy định mang tính pháp lý mà còn là biểu hiện của nguyên tắc minh bạch, trách nhiệm giải trình trong quản lý nhà nước.
Không chỉ dừng ở việc chỉ ra những bất cập, luật sư Cường còn đưa ra nhiều khuyến nghị để bảo đảm tính nghiêm minh của pháp luật và hiệu quả của chính sách. Ông cho rằng cần bổ sung cơ chế ràng buộc trách nhiệm giải trình của người đứng đầu địa phương, đặc biệt là Chủ tịch UBND các cấp, nếu chậm ban hành kế hoạch hoặc không chuẩn bị hạ tầng. Đồng thời, các địa phương phải công khai định kỳ lộ trình, tiến độ, kết quả phân loại rác trên cổng thông tin điện tử để người dân giám sát. Cần kết hợp chế tài xử phạt nghiêm với các chính sách khuyến khích như giảm phí thu gom, hỗ trợ thùng rác phân loại để tạo động lực cho người dân tham gia. “Chỉ khi trách nhiệm được siết chặt, thông tin minh bạch và cộng đồng có công cụ giám sát, phân loại rác tại nguồn mới thực sự đi vào đời sống, biến từ khẩu hiệu thành thói quen bền vững,” ông khuyến nghị.
Từ những phân tích của các chuyên gia, có thể thấy phân loại rác tại nguồn không đơn thuần là câu chuyện kỹ thuật hay pháp lý, mà là phép cộng của hạ tầng, tài chính, truyền thông và năng lực quản trị. Đây là chính sách đúng đắn, phù hợp xu thế phát triển bền vững; luật đã ban hành, chế tài đã có, lợi ích cho cộng đồng đã được khẳng định. Thế nhưng, nếu cơ quan quản lý chưa minh bạch kế hoạch, địa phương thiếu quyết liệt chuẩn bị, người dân không được hỗ trợ và khuyến khích, thì mọi quy định vẫn chỉ nằm trên giấy.
Đã đến lúc Bộ Nông nghiệp và Môi trường cần công khai lộ trình, giải trình rõ ràng trước báo chí và người dân, đồng thời siết chặt trách nhiệm thực thi của các địa phương. Chỉ khi vai trò quản lý được khẳng định và sự phối hợp từ trung ương tới cơ sở trở nên đồng bộ, mệnh lệnh của pháp luật mới thực sự đi vào cuộc sống, đưa Việt Nam tiến tới một hệ thống quản lý rác thải hiện đại, bền vững.
.jpg)