Theo thống kê của Tổng cục Khí tượng Thủy văn, trung bình mỗi thập kỷ, lượng mưa cực đoan ở miền Trung tăng thêm 10 - 15%, trong khi tốc độ đô thị hóa, bê tông hóa mặt đất lại tăng nhanh gấp đôi. Đà Nẵng hôm nay là ví dụ rõ ràng nhất cho sự giao thoa giữa thiên nhiên khắc nghiệt và giới hạn của quy hoạch nhân sinh. Khi mưa lũ vượt xa kịch bản thiết kế, khi sông dâng cùng triều, khi đất trũng không còn chỗ chứa, nước chỉ có thể tìm đến nơi thấp nhất: Đó là nhà dân, là đường phố, là khu dân cư vốn tưởng đã an toàn.

Vì sao những trận mưa này có sức tàn phá lớn? Trước hết là biến đổi khí hậu, khí quyển ấm hơn giữ được nhiều hơi ẩm hơn, dẫn đến mưa cực đoan. Thứ hai là yếu tố nhân sinh: Đô thị hóa nhanh, bê tông hóa mặt đất, san lấp kênh rạch, thu hẹp không gian chứa nước tự nhiên. Ở những thành phố như TP.HCM, còn có thêm vấn đề sụt lún do khai thác nước ngầm, khi dâng triều trùng với sụt lún, hệ quả là ngập kéo dài.

Những ngày cuối tháng 10, miền Trung lại oằn mình trong mưa lũ. Tại Đà Nẵng, lượng mưa vượt mốc lịch sử, nhiều khu dân cư ở Liên Chiểu, Cẩm Lệ, Hòa Vang chìm trong biển nước chỉ sau một đêm. Nước sông dâng cao, lũ từ thượng nguồn đổ về nhanh khiến nhiều nơi bị chia cắt, hàng trăm hộ dân phải sơ tán khẩn cấp. Ở Huế, mưa không dứt suốt nhiều ngày, các tuyến đường trung tâm thành phố biến thành sông, học sinh phải nghỉ học, sinh hoạt của người dân gần như tê liệt. Cảnh tượng quen mà vẫn đau lòng: Người dân gồng mình dọn dẹp trong nước ngập, xe máy chết máy giữa dòng, hàng hóa trôi lềnh bềnh. Nhiều người chỉ kịp đưa con nhỏ và vài vật dụng thiết yếu lên gác, rồi nhìn nước dâng nuốt dần căn nhà mình. Với những hộ nghèo, đó là toàn bộ tài sản tích góp cả đời. Điều khiến lũ năm nay trở nên đặc biệt khốc liệt không chỉ là mưa lớn kéo dài, mà là tốc độ ngập quá nhanh vượt ngoài mọi kịch bản dự báo.

Nhiều chuyên gia cho rằng, hệ thống thoát nước và quy hoạch đô thị ở miền Trung chưa theo kịp diễn biến khí hậu cực đoan. Khi đô thị mở rộng, bề mặt bê tông hóa, đất thấm nước ít hơn, lũ đô thị xuất hiện nhanh và khó kiểm soát. Đây không còn là thiên tai đơn thuần, mà là hồi chuông cảnh báo về khả năng thích ứng của các đô thị ven biển miền Trung – nơi vừa chịu áp lực mưa lũ, vừa đối mặt với nước biển dâng. Đà Nẵng, Huế, Quảng Nam hay Quảng Ngãi đều đang phải tính toán lại cách sống cùng nước, thay vì chỉ chạy theo để ‘chống ngập’ tạm thời.

Khi mô hình phát triển đô thị bắt đầu đặt câu hỏi: “Chống ngập như trước hay thích ứng cho tương lai?”, thì lựa chọn đã rõ: Đô thị bền vững không phải là nơi chúng ta né tránh nước, mà là nơi chúng ta học cách sống cùng nước với quy hoạch thông minh, hạ tầng linh hoạt và quản trị gắn kết. Hành trình đó không đơn giản, nhưng đó chính là con đường để các thành phố Việt Nam đứng vững trước biến đổi khí hậu. Và trên hành trình ấy, mỗi cơn mưa, mỗi đợt lũ đi qua đều để lại một bài học quý giá về cách chúng ta quy hoạch, xây dựng và bảo vệ thành phố của mình. Bởi trong thách thức của nước, cũng ẩn chứa cơ hội để kiến tạo những đô thị kiên cường hơn, xanh hơn và nhân văn hơn.

Để chống ngập đô thị, không thể chỉ trông vào vài tuyến cống hay trạm bơm. Bài toán thật sự nằm ở quy hoạch từ lưu vực sông, đến từng tuyến phố. Các chuyên gia cho rằng, mỗi thành phố phải biết “thở” cùng nước. Giữ lại nước ở nơi mưa xuống, bằng hồ điều tiết, mặt thấm, thảm xanh hay vườn mưa theo tư duy của đô thị bọt biển, nơi nước không bị xua đi mà được lưu giữ, thấm lại và làm dịu dòng chảy. Nhưng hạ tầng hiện nay đã quá nhỏ so với khí hậu mới.

Nhiều tuyến cống được thiết kế từ hàng chục năm trước, khi lượng mưa cực đoan chưa lớn như bây giờ. Các chuyên gia đề xuất phải “nâng chuẩn” hệ thống, kết hợp giải pháp công nghệ: Cảm biến mực nước, cảnh báo ngập thời gian thực, kho dữ liệu dùng chung cho chính quyền và người dân. Đó là cách chuyển từ bị động ứng phó sang chủ động thích ứng. Và cuối cùng, chống ngập không chỉ là câu chuyện kỹ thuật. Nó là bài kiểm tra năng lực quản lý đô thị. Ngập úng là dấu hiệu của phát triển thiếu kiểm soát. Muốn giải quyết tận gốc, cần quy hoạch đồng bộ giữa đất đai, giao thông, thủy lợi và một cơ chế phối hợp liên ngành, liên vùng.

[Góc nhìn tuần qua]: Nước thải chung cư “thách thức trong lòng thành phố”

Ban Biên tập Moitruong.net.vn