Một nghiên cứu mới do nhà thủy văn học Quan Le (Đại học Loughborough, Anh) dẫn đầu cho thấy, hoạt động khai thác cát phục vụ sản xuất vật liệu xây dựng như bê tông, thủy tinh và san lấp mặt bằng đang làm thay đổi dòng chảy tự nhiên của sông Mekong, có thể cắt đứt nguồn cấp nước cho hồ Tonle Sap – một trong những hệ sinh thái nước ngọt quan trọng nhất của Campuchia và khu vực Đông Nam Á.

Hồ Tonle Sap nằm ở trung tâm Campuchia, phía tây bắc thủ đô Phnom Penh, được nối với sông Mekong bằng con sông cùng tên dài khoảng 120 km. Trong mùa khô (từ tháng 11 đến tháng 4), sông Tonle Sap chảy ra biển, khiến diện tích hồ thu hẹp chỉ còn vài nghìn km², lượng nước vào khoảng 1–2 km³. Ngược lại, trong mùa mưa (tháng 5 đến tháng 10), mực nước sông Mekong dâng cao khiến dòng chảy đảo chiều, đưa nước trở lại hồ và làm diện tích hồ mở rộng gấp 4–6 lần, thể tích nước có thể đạt tới 80 km³. Hiện tượng này được gọi là “nhịp lũ” – cơ chế tự nhiên giúp duy trì sự sống cho toàn bộ hệ sinh thái quanh hồ.

Hội nghị Hội đồng Nước châu Á 2025: Bước tiến khẳng định vị thế quốc tế của Việt Nam

Nguồn nước lũ dồi dào và giàu phù sa đã nuôi dưỡng một ngư trường từng đạt sản lượng tới 250.000 tấn mỗi năm, dù vài năm gần đây sản lượng đã giảm đáng kể. Theo nhà sinh học Alice Hughes (Đại học Melbourne, Australia), sự kết nối giữa sông Mekong và hồ Tonle Sap khiến nơi đây trở thành một trong những hệ sinh thái nước ngọt di cư đa dạng nhất thế giới, với khoảng 1.400 loài cá, trong đó có tới một phần tư là đặc hữu. Khu vực đất ngập nước xung quanh hồ cũng là nơi sinh sống của nhiều loài chim quý hiếm, đồng thời bổ sung nước cho hạ lưu Mekong trong mùa khô, giúp hạn chế xâm nhập mặn ở đồng bằng.

Từ đầu những năm 2000, các nhà khoa học nhận thấy “nhịp lũ” này đang suy yếu dần. Ban đầu, họ cho rằng nguyên nhân xuất phát từ biến đổi khí hậu và các đập thủy điện, song mức độ thay đổi quá lớn khiến giả thuyết đó không đủ thuyết phục. Năm 2021, hai nhà khoa học Wen Xin Ng và Edward Park (Đại học Công nghệ Nanyang, Singapore) cho rằng thủ phạm chính là hoạt động hút cát trên sông Mekong gần Phnom Penh, bởi việc nạo sâu lòng sông làm giảm mực nước dâng trong mùa mưa, khiến dòng chảy ngược vào hồ yếu đi rõ rệt.

Nghiên cứu mới công bố ngày 10/11 trên tạp chí Nature Sustainability, do nhóm của Quan Le thực hiện, đã củng cố giả thuyết này. Nhóm đã thu thập dữ liệu về khối lượng cát khai thác, độ sâu lòng sông và mực nước, sau đó mô phỏng các kịch bản thủy văn cho toàn bộ lưu vực hạ Mekong. Kết quả cho thấy có mối liên hệ rõ ràng giữa việc hạ thấp đáy sông do hút cát và sự suy giảm của nhịp lũ hồ Tonle Sap.

Theo mô phỏng, nếu hoạt động khai thác cát tiếp tục diễn ra với tốc độ hiện nay, đến năm 2038, thể tích dòng lũ chảy vào hồ sẽ giảm tới 69%, diện tích hồ trong mùa mưa giảm 40%, và lượng nước chảy ra sông Mekong vào mùa khô giảm 59%. Nhóm nghiên cứu khẳng định: “Giải pháp hiệu quả duy nhất là chấm dứt và đảo ngược tình trạng hạ thấp lòng sông.”

Các nhà khoa học cảnh báo rằng khai thác cát đang trở thành mối đe dọa sinh tồn đối với hồ Tonle Sap. Sau nước, cát là tài nguyên được khai thác nhiều thứ hai trên thế giới, chủ yếu từ lòng sông và khu vực ven biển. Tuy nhiên, theo nhà sinh vật học Zeb Hogan (Đại học Nevada, Reno, Mỹ), chi phí môi trường, kinh tế và xã hội mà việc khai thác cát gây ra có thể vượt xa lợi ích mà nó mang lại. Ông cho biết, ở nhiều quốc gia, sau khi đánh giá đầy đủ tác động, chính phủ đã hạn chế hoặc cấm hoàn toàn việc hút cát quy mô lớn trong sông.

Mặc dù Campuchia và Việt Nam đã ban hành lệnh cấm xuất khẩu cát, nhưng nhu cầu trong nước ngày càng tăng vẫn khiến hoạt động nạo vét sông Mekong tiếp diễn, theo ông Quan Le, và điều này tiếp tục gây tổn hại cho hồ Tonle Sap.

Ông Brian Eyler, chuyên gia chính sách nước tại Trung tâm Stimson (Washington D.C.), nhận định: “Tình trạng khai thác cát đã được biết đến từ lâu, nhưng tác động thực sự của nó chưa được hiểu một cách đầy đủ. Hy vọng nghiên cứu này sẽ giúp vấn đề được quan tâm và xử lý đúng mức hơn.”

Thanh Thanh