Báo động toàn cầu: Ô nhiễm nhựa đang “bức tử” đại dương

Emagazines - Ngày đăng : 16:27, 16/06/2025

Tình trạng ô nhiễm đại dương đang trở thành vấn đề ngày càng nghiêm trọng, với nhiều dữ liệu đáng báo động được các nghiên cứu gần đây công bố. Trong đó, rác thải nhựa là nguyên nhân chính gây ra cái chết của hàng trăm triệu sinh vật biển mỗi năm, đồng thời làm suy thoái nghiêm trọng sức khỏe của hệ sinh thái biển.

Khi cá trở thành thiểu số trong “biển nhựa” đại dương

Một báo cáo gần đây cho biết 11 triệu tấn rác thải nhựa rò rỉ vào đại dương mỗi năm. Hiện nay, khoảng 80% lượng rác thải đại dương có nguồn gốc từ các hoạt động trên đất liền. Dự báo đến năm 2050, khối lượng nhựa trong đại dương có thể sẽ nhiều hơn cả cá. Chỉ tính riêng trong năm nay, ước tính có từ 75 đến 199 triệu tấn rác thải nhựa tồn tại trong các vùng biển trên thế giới. Một nghiên cứu mới cũng chỉ ra rằng, lượng nhựa tích tụ dưới đáy biển có thể cao hơn gấp 10.000 lần so với những gì chúng ta thấy trên mặt nước.

Nhựa từng được xem là một trong những phát minh mang tính cách mạng của thế kỷ 20, góp phần thay đổi sâu rộng nhiều mặt trong đời sống hiện đại và thúc đẩy tiến bộ trong các lĩnh vực như bảo quản thực phẩm, y tế, công nghiệp. Thế nhưng, chính chất liệu từng được ca ngợi này nay lại trở thành một trong những thách thức môi trường lớn nhất toàn cầu.

Kéo theo đó là lượng rác thải nhựa khổng lồ, lên tới 350 triệu tấn bị thải ra môi trường hàng năm. Đáng lo ngại, khoảng 19 triệu tấn nhựa trong số này rò rỉ trực tiếp vào môi trường tự nhiên dưới dạng vi nhựa, gây tác động nghiêm trọng đến hệ sinh thái và tiềm ẩn nguy cơ đối với sức khỏe con người.

Theo Báo cáo Chương trình giám sát và đánh giá rác thải nhựa ở bờ biển Việt Nam năm 2020 của Liên minh Quốc tế Bảo tồn thiên nhiên (IUCN), Việt Nam là một trong những quốc gia có lượng chất thải rắn xả ra biển nhiều nhất trên thế giới (trong số 20 quốc gia được nghiên cứu). Mỗi năm, lượng chất thải rắn thải ra biển khoảng 0,28 - 0,73 triệu tấn, tương đương 6% tổng lượng rác thải nhựa đại dương.

Trong khi đó, Ngân hàng Thế giới ước tính, có khoảng 3,1 triệu tấn chất thải nhựa được thải ra trên đất liền hàng năm ở Việt Nam và ít nhất 10% trong số chất thải chưa được quản lý tốt này bị rò rỉ vào đường thủy. Hiện tại, Việt Nam là nước có tỷ lệ rác thải nhựa đại dương cao, cộng với ô nhiễm nguồn nước nên dự kiến Việt Nam thiệt hại 3,5% tổng sản phẩm nội địa (GDP) vào năm 2035, cùng với đó là dự báo biến đổi khí hậu và thiên tai sẽ ảnh hưởng tới 11% GDP của Việt Nam đến năm 2030.

Sự trả thù của thiên nhiên

Hiện nay, Philippines được xác định là quốc gia có lượng rác thải nhựa đổ ra đại dương lớn nhất thế giới, với khoảng 360.000 tấn mỗi năm, tiếp theo là Ấn Độ, Malaysia và Trung Quốc. Thực trạng này đang khiến hơn 100 triệu sinh vật biển thiệt mạng hàng năm, chủ yếu do bị mắc vào rác nhựa hoặc nuốt phải rác vì nhầm là thức ăn.

Ngoài ra, các khu vực có nồng độ oxy thấp dưới nước - còn gọi là "vùng chết" - đang gia tăng, khiến gần 1.000 loài động vật biển bị ảnh hưởng. Tính đến nay, đã có hơn 500 vùng chết được ghi nhận trên toàn cầu, nơi sinh vật biển không thể tồn tại.

Theo Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn thiên nhiên (WWF), hiện không có đủ bằng chứng để ước tính những hậu quả tiềm ẩn của tình trạng ô nhiễm rác thải nhựa ở các đại dương đối với con người. Tuy vậy, báo cáo phát hiện sự tồn tại của các chất có gốc là nhiên liệu hóa thạch ở mọi khu vực của biển cả, từ mặt biển đến đáy sâu đại dương, từ các cực đến đường bờ biển của những hòn đảo xa xôi nhất, phát hiện ở cả những sinh vật phù du nhỏ nhất cho đến cá voi – loài lớn nhất sinh sống ở biển.

Thực tế cho thấy, khi ở trong nước, nhựa bắt đầu phân hủy, nhỏ hơn và thậm chí nhỏ đến mức không thể nhìn thấy bằng mắt thường.

Cũng trong khoảng thời gian này, WWF dự báo ô nhiễm nhựa tại các đại dương sẽ tăng gấp 3 lần.

Có thể nói, rác thải nhựa đang giết chết đa dạng sinh học trên trái đất. Ước tính sự sống của 700 loài động vật biển đang trên bờ tuyệt chủng bị ảnh hưởng do rác thải nhựa gây ra. Tình trạng ngày càng tệ hơn khi ô nhiễm nhựa đã gây nguy hại tới không chỉ động vật biển sinh sống gần bờ mà cả những sinh vật sinh sống sâu dưới đáy đại dương.

Đáng lo ngại, ô nhiễm nhựa gây thiệt hại to lớn cho môi trường và hệ sinh thái như rác thải nhựa bóp nghẹt dòng chảy của các dòng sông, gây phá hủy, hoặc suy giảm đa dạng sinh học. Nhiều loại sinh vật bị chết do vướng vào lưới đánh cá bị mất, hoặc bị bỏ lại trên các đại dương, cũng như ăn nhầm nhựa do nhầm lẫn với thức ăn. Các hạt vi nhựa có lẫn trong nước biển có khả năng hấp thụ các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy có sẵn trong nước biển và trầm tích biển. Các hạt này theo chuỗi thức ăn sẽ làm tăng nguy cơ dẫn đến nhiều bệnh lý cho các loài sinh vật bậc cao hơn.

Cơ thể con người cũng dễ bị tổn thương tương tự. Nhựa được hấp thụ qua hải sản, đồ uống và thậm chí cả muối thông thường. Chúng cũng xâm nhập vào da và được hít vào khi lơ lửng bay trong không khí.

1/3 chứa polystyrene – chất được sử dụng để đóng gói thực phẩm và các sản phẩm khác. Ngoài ra, 1/4 số mẫu máu chứa polyetylen, chất tạo ra túi nilon. Khám phá cho thấy các hạt có thể di chuyển xung quanh cơ thể và chui vào nhiều cơ quan. Hiện tại, họ chưa thể xác định ảnh hưởng của những hạt vi nhựa tới sức khỏe. Song, các nhà nghiên cứu bày tỏ sự lo ngại. Bởi các hạt vi nhựa gây tổn thương tế bào của con người trong phòng thí nghiệm. Các hạt ô nhiễm không khí siêu nhỏ đã xâm nhập vào cơ thể, gây ra hàng triệu ca tử vong sớm mỗi năm.

Cần tìm giải pháp mới trong

cuộc chiến chống ô nhiễm nhựa

Tình trạng ô nhiễm đại dương không chỉ đe dọa sự sống của các sinh vật biển mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến chuỗi thức ăn và sức khỏe con người. Trước các nguy cơ hiện hữu, Ngày Môi trường Thế giới 5/6 năm nay kêu gọi cộng đồng quốc tế cùng hành động theo khẩu hiệu #BeatPlasticPollution (tạm dịch: Chống ô nhiễm nhựa). Bên cạnh đó, các chính sách quốc gia, hàng loạt giải pháp khoa học – công nghệ đã được khởi động.

Một thí dụ là Mi Terro, đơn vị từng chiến thắng thử thách "Mạng lưới đổi mới nhựa toàn cầu" của UpLink, đã phát triển công nghệ thay thế vi nhựa bằng chất thải thực phẩm. Điều này cho phép vừa có thể phân hủy sinh học, vừa giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch.

Trong khi đó, Plastic Energy phối hợp với Đại học Loughborough của Anh nghiên cứu quy trình tinh chế rác nhựa thành sản phẩm có thể thay thế nguyên liệu hóa thạch trong sản xuất nhựa mới, với mục tiêu tái chế 5 triệu tấn nhựa vào cuối thập kỷ.

Công nghệ enzyme phân hủy nhựa cũng đang mở ra hướng đi đầy hứa hẹn. Tại Đại học Texas ở Austin, nhóm nghiên cứu đã ứng dụng machine learning để phát triển loại enzyme có khả năng phân hủy nhựa PET chỉ trong 24 giờ. Các nỗ lực tương tự đang diễn ra tại Đại học Toulouse (Pháp), Đại học Portsmouth (Anh), phối hợp với Bộ Năng lượng Mỹ.

Tạo ra nhựa phân hủy sinh học là một hướng đi khác đang được cả khu vực công và tư nhân khám phá, cho phép bao bì nhựa phân hủy. Theo nghiên cứu của Yingxue Yu và Markus Flury, các loại nhựa mới được thiết kế để vi sinh vật chuyển hóa thành CO₂, CH₄ và sinh khối vi khuẩn, đặc biệt hữu ích ở những khu vực không thể tái chế hiệu quả. Tuy nhiên, những loại nhựa này vẫn cần được dán nhãn rõ ràng, thử nghiệm kỹ lưỡng và có cơ chế quản lý vòng đời sản phẩm.

Công nghệ AI cũng hỗ trợ hiệu quả trong công tác phân loại và theo dõi rác thải nhựa. Các tổ chức như CleanHub và GIVO Africa đã bước đầu sử dụng AI và IoT để giám sát dòng rác thải theo thời gian thực, đảm bảo công bằng cho các bên và giảm lượng khí thải từ quá trình thu gom.

Diễn đàn Kinh tế Thế giới cũng đã hợp tác với tổ chức Accenture nhằm tăng tính minh bạch và truy xuất nguồn gốc trong hoạt động tái chế, thông qua các công nghệ của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Khái niệm nền kinh tế tuần hoàn cũng là một chiến lược then chốt, đặc biệt là trong lĩnh vực bao bì nhựa, khi đây vốn dĩ được xem là một trong những nguồn gây ô nhiễm chính. Ứng dụng CIRCULAR ERP của Sykell đang giúp doanh nghiệp quản lý vòng đời của hộp nhựa tái sử dụng, đồng thời cung cấp dữ liệu chính xác để giảm thiểu chất thải.

RiverRecycle, đơn vị đổi mới của UpLink, đã triển khai các giải pháp thu gom rác nhựa tại nguồn và tái chế chúng thành vật liệu xây dựng như tấm ván tái chế, qua đó giúp giảm áp lực lên đại dương.

Tuy những sáng kiến nêu trên cho thấy tiềm năng đột phá, nhưng theo Đối tác Hành động Toàn cầu về Nhựa (GPAP), công nghệ không đủ để giải quyết bài toán ô nhiễm nếu không có chính sách đồng bộ, đầu tư hạ tầng và hợp tác liên ngành.

Do đó, không chỉ các nhà khoa học, doanh nghiệp hay tổ chức xã hội, mà mỗi cá nhân cần hành động, từ việc hạn chế sử dụng nhựa dùng một lần, phân loại rác đúng cách, đến ủng hộ sản phẩm thân thiện với môi trường.

Hoàng Thơ - Thanh Thảo