Chuyển đổi số – chìa khóa bảo vệ hơn 7.300 đập, hồ chứa trước mưa lũ cực đoan

Ngày 21/11, tại Hà Nội diễn ra Diễn đàn “Chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ trong vận hành, bảo đảm an toàn đập, hồ chứa nước” do Báo Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) tổ chức. Diễn đàn tạo không gian trao đổi giữa các cơ quan quản lý, chuyên gia, nhà khoa học, doanh nghiệp và địa phương về kinh nghiệm, giải pháp và định hướng lộ trình chuyển đổi số trong quản lý an toàn đập, hồ chứa nước.

Tại diễn đàn, ông Phan Tiến An – Trưởng phòng An toàn đập, hồ chứa nước (Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi) cho biết công tác vận hành hồ chứa đang chịu sức ép ngày càng lớn khi mưa lũ cực đoan xuất hiện dồn dập, khó dự báo. Cả nước hiện có hơn 7.300 đập, hồ chứa thủy lợi đóng vai trò thiết yếu trong bảo đảm nước tưới, cấp nước sinh hoạt và phát triển kinh tế.

Mặc dù mùa mưa lũ 2025 diễn biến gay gắt, hệ thống vẫn không ghi nhận sự cố lớn và các hồ lớn vận hành tương đối hiệu quả. Tuy nhiên, phía sau sự ổn định này là nhiều tồn tại kéo dài, đặc biệt với nhóm hồ vừa và nhỏ do địa phương quản lý. Tỷ lệ đáp ứng các yêu cầu bắt buộc về an toàn đập còn rất thấp: Mới 30% hồ có phương án ứng phó khẩn cấp, 9% được kiểm định an toàn và chỉ 19% được lắp thiết bị quan trắc. Nhiều hồ chưa có mốc bảo vệ, chưa cập nhật quy trình vận hành, làm tăng nguy cơ mất an toàn khi thời tiết diễn biến bất thường.

TS. Nguyễn Văn Mạnh – Trưởng phòng Khoa học – Công nghệ (Viện Quy hoạch Thủy lợi) phân tích thêm: Cả nước có khoảng 6.800 hồ chứa, nhưng chỉ 300 hồ chiếm tới 80% dung tích điều tiết và trong số này mới có hơn 200 hồ được trang bị cửa van điều tiết chủ động. Mưa lũ cực đoan giai đoạn 2024–2025 tiếp tục tạo áp lực lớn lên hệ thống.

Trong khi đó, chất lượng dự báo phụ thuộc nhiều vào dữ liệu mưa và kinh nghiệm chuyên gia, dẫn đến sai số về đỉnh lũ, thời gian lũ trong một số trường hợp. Các mô hình dự báo hiện nay bị đánh giá là lạc hậu so với tốc độ biến đổi khí hậu. Hệ thống dữ liệu hồ chứa còn thiếu, phân tán; cơ sở dữ liệu ngành hình thành từ năm 2016 nhưng mới có khoảng 900 hồ có thông số đầy đủ.

Nhiều địa phương vẫn quản lý bằng Excel và tài liệu rời rạc, gây khó khăn lớn trong chỉ đạo vận hành, đặc biệt trong tình huống khẩn cấp. Thách thức càng gia tăng khi mưa lũ xuất hiện trái quy luật, bão dồn dập, không gian thoát lũ bị thu hẹp do đô thị hóa nhanh, hệ thống tiêu thoát chưa theo kịp. Việc phối hợp vận hành liên hồ tiếp tục là “điểm mù” lớn: Hồ thủy điện và thủy lợi chia sẻ dữ liệu hạn chế, chưa có cơ chế điều phối thống nhất theo lưu vực; quy trình vận hành tại nhiều hồ đã lạc hậu nhưng chậm được cập nhật.

Để khắc phục các bất cập kéo dài, ông Phan Tiến An nhấn mạnh chuyển đổi số cần được thúc đẩy mạnh mẽ trong toàn bộ chuỗi quản lý hồ chứa. Trước hết là hoàn thiện thể chế, sửa đổi các quy định pháp lý và xây dựng bộ tiêu chuẩn chung về cơ sở dữ liệu, quan trắc và phần mềm vận hành. Cơ sở dữ liệu ngành phải được chuẩn hóa, vận hành theo nguyên tắc dùng chung, cho phép địa phương sử dụng phần mềm riêng nhưng bắt buộc kết nối qua API thống nhất.

Cùng với đó, cần đầu tư hoặc thuê dịch vụ quan trắc tự động, xây dựng hệ thống cảnh báo thông minh; nâng cao năng lực cán bộ trong phân tích dữ liệu, sử dụng công nghệ mới. Việc bổ sung định mức kinh tế – kỹ thuật cho đầu tư thiết bị IoT, hệ thống giám sát phần mềm, trí tuệ nhân tạo (AI) và điện toán đám mây sẽ giúp các địa phương có cơ sở pháp lý triển khai đồng bộ.

Ông An khẳng định, khi dữ liệu được chuẩn hóa, hệ thống quan trắc đầy đủ và các công nghệ hỗ trợ ra quyết định được áp dụng trên diện rộng, việc vận hành hồ chứa sẽ an toàn, kịp thời và linh hoạt hơn trước những diễn biến thời tiết ngày càng cực đoan.

Đồng Nai yêu cầu 17 nhà máy thủy điện cung cấp thông tin xả tràn