Thuyền cổ ở Bắc Ninh có quy mô, cấu trúc và kỹ thuật phức tạp chưa từng thấy

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh có báo cáo kết quả bước đầu và giải pháp nghiên cứu, bảo tồn, phát huy giá trị di tích thuyền cổ.

Theo đó, từ ngày 5/3, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh và Viện Khảo cổ học đã khai quật khẩn cấp di tích thuyền cổ sau khi ông Nguyễn Văn Chiến (50 tuổi, trú Hà Mãn, thị xã Thuận Thành, Bắc Ninh) tình cờ phát hiện khi cải tạo đất để nuôi cá hồi tháng 1/2025.

Vị trí phát hiện di tích tọa lạc tại tọa độ địa lý 21001'41.39"N độ vĩ Bắc, 106002'23.13"E độ kinh Đông, nằm trên dòng sông Dâu cổ - một nhánh của sông Thiên Đức (sông Đuống) chảy sát phía tây của thành Luy Lâu. Vị trí này cách thành Luy Lâu, chùa Bút Tháp và sông Đuống (sông Thiên Đức) lần lượt 1.90km; 3.90km và 4.6km về phía Bắc; cách chùa Dâu 0.8km về phía Đông Bắc; cách sông Dâu (đoạn còn hiện hữu) 0.27km về phía Đông; cách UBND phường Hà Mãn 0.8km về phía Tây. Phía Bắc là khu dân cư khu phố Công Hà; phía Nam là khu dân cư khu phố Đông Cốc.

Thuyền cổ có thể xuất hiện từ thời Lý

Kết quả nghiên cứu bước đầu, các chuyên gia xác định thuyền cổ gồm hai khối nguyên vẹn, cách nhau 2,3m và được đấu nối bằng tấm gỗ ở phần đầu. Hai khối dài trên 16m, rộng 1,95 - 2,2m và có lòng sâu nhất chừng 2,15m.

Phần đầu của hai thân thuyền nằm ở phía Đông, có một tấm ván hình chữ T dài gần 6,5m dùng để khóa chặt hai thân thuyền, trong khi phần đuôi có các cấu trúc được cho là nơi gắn bánh lái.

Đáy thuyền có kết cấu độc mộc đường kính rộng nhất là 0,95m và thân thuyền được nối từ đáy lên đến mép trên của mạn thuyền bằng các tấm ván, tổng thể còn từ 7 đến 8 lớp ván, kích thước rộng từ 22cm đến 34cm, dày trung bình 4,5cm.

Hai thân thuyền có cấu trúc tương tự nhau, được chia thành 6 khoang. Các vách chia khoang có cấu trúc tương tự nhau, là các thanh gỗ được xếp liên tiếp từ đáy lên đến mặt ván mạn, kết nối với nhau bằng các mộng và chốt bằng gỗ.

Về tổng thể, toàn bộ hai thân thuyền được chế tác cùng kỹ thuật, đó là kỹ thuật đục thân cây độc mộc, ghép các dải ván bằng mộng, sau đó các mộng được chốt lại bằng đinh gỗ. Kỹ thuật phức tạp nhất thể hiện ở phần đầu và đuôi thuyền, đó là vị trí nối giữa phần đáy độc mộc và ván được khoá chặt với nhau, cố định bằng 4 trụ gỗ có kích thước tương tự nhau 5cm x 5cm. Đây là kỹ thuật lần đầu tiên thấy được trong kỹ thuật đóng tàu thuyền cổ ở Việt Nam và thế giới.

Toàn bộ thuyền được đóng bằng gỗ, không sử dụng kim loại, thể hiện kỹ thuật phức tạp. Do đang chờ kết quả phân tích carbon-14 từ Viện Khoa học và Kỹ thuật hạt nhân, các nhà khoa học chưa khẳng định niên đại. Tuy nhiên căn cứ các tài liệu thuyền của Trung Quốc và thế giới, có ý kiến cho rằng thuyền có niên đại từ thế kỷ XI-XIV (thời Lý, thời Trần) và không muộn hơn thế kỷ XV.

Tư liệu thư tịch cũng nhắc đến loại thuyền này do nhà vua đóng. Ví dụ, sách Việt Sử lược chép "Năm 1106 (thời Lý)... nhà vua cho đóng thuyền Vĩnh Long hai đáy", trong khi sách Đại Việt sử ký toàn thư chép "Năm 1124 (thời Lý)... nhà vua cho đóng thuyền Tường Quang, kiểu thuyền hai lòng". Đáng chú ý, nguyên bản chữ Hán thì "đáy" và "lòng" cùng một tự dạng - 腹 (Phúc nghĩa là bụng), tức là thuyền hai bụng.

Tính độc đáo, duy nhất

Từ kết quả khai quật khẩn cấp trên hiện trường, ngày 26/3/2025, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã phối hợp với Viện Khảo cổ học tổ chức Hội nghị đầu bờ, nhằm đánh giá giá trị bước đầu và đặt ra các giải pháp tiếp theo trong việc bảo vệ, bảo tồn khẩn cấp, nghiên cứu và bảo tồn lâu dài tiến tới phát huy giá trị của di tích, với sự tham gia của các chuyên gia đầu ngành đến từ Viện Khảo cổ học (các chuyên gia về khảo cổ học dưới nước), Hội Khảo cổ học Việt Nam, Viện Sử học, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, Trung tâm Nghiên cứu Tiền sử Đông Nam Á, Hiệp hội Đóng tàu Việt Nam,… và các nhà quản lý: Cục Di sản văn hoá (Bộ VHTT&DL), Sở VHTT&DL, Sở Xây dựng, Sở Tài chính, đại diệnchính quyền thị xã Thuận Thành, phường Hà Mãn và Tổ dân phố Công Hà, nơi phát hiện được di tích.

Đánh giá giá trị bước đầu: Từ quy mô, cấu trúc, kỹ thuật và vật liệu xây dựng cho thấy, đây là loại hình thuyền hai thân, dấu tích phát lộ trên hiện trường chính là hai phần thân còn lại, phần này trong thuật ngữ chuyên ngành gọi là phần chiếm nước, tức là phần kết cấu chìm hoàn toàn dưới nước, có chức năng như là hai phao đỡ toàn bộ kết cấu bên trên. Kết cấu bên trên đã bị mất hoàn toàn, có thể là do bị tháo dời. Đây có thể là thuyền có chức năng để chở hàng hoá, nhưng cũng có thể là thuyền được dùng để du ngoạn trên sông hoặc sông pha biển.

Tính độc đáo, duy nhất: Thuyền được đóng hoàn toàn bằng gỗ, hoàn toàn không sử dụng kim loại trong các bộ phận kết cấu và liên kết thuyền, căn cứ trên các nguồn tài liệu về thuyền cổ Việt Nam và trên thế giới, các nhà khoa học đánh giá đây là di tích thuyền có quy mô, cấu trúc và kỹ thuật phức tạp nhất, là duy nhất phát hiện được cho đến nay không chỉ ở Việt Nam mà còn trên bình diện quốc tế. Nhất là ở kết cấu liên kết ở phần đầu (mũi) và đuôi thuyền với phần thân thuyền, cụ thể là ở khối liên kết giữa phần độc mộc ở đáy và phần ván bửng nhô lên ở mũi và đuôi chưa hề gặp ở bất cứ đâu trên thế giới.

Niên đại: Các nhà khoa học đều thống nhất, niên đại cụ thể sẽ chờ đợi kết quả phân tích C14, nhưng căn cứ vào kỹ thuật cho thấy, loại hình thuyền này thường có niên đại sớm và có thể được đóng tại Việt Nam, là sự phát triển tiếp nối của kỹ thuật đóng thuyền thời văn hoá Đông Sơn thông qua việc so sánh phần đáy của 2 thân với kết cấu độc mộc (được làm từ một thân cây) và kỹ thuật mộng ghép. Căn cứ trên các tài liệu thuyền của Trung Quốc và thế giới, có ý kiến cho rằng, thuyền có niên đại trong khoảng từ thế kỷ XI đến thế kỷ XIV (thời Lý và thời Trần), và không thể muộn hơn thế kỷ XV và có ảnh hưởng kỹ thuật từ phía nam lên.

Bảo tồn và xây dựng chương trình giáo dục về thuyền cổ

Trên cơ sở thực trạng xuất lộ di tích, hiện trường khai quật và kiến nghị của Viện Khảo cổ học, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch thống nhất kiến nghị UBND tỉnh cho phép thực hiện phương án giữ nguyên trạng tại chỗ di tích thuyền cổ tại hiện trường, đây là giải pháp tối ưu nhất để bảo vệ và phát huy giá trị của di tích.

Tuy nhiên, để thực hiện, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch đề xuẩt, kiến nghị UBND tỉnh Bắc Ninh giao Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch là đơn vị chủ trì, phối hợp với Viện Khảo cổ học và các cơ quan, đơn vị liên quan thực hiện các nội dung công việc sau: Bảo vệ nguyên trạng di tích tại chỗ: Thực hiện bảo tồn khẩn cấp di tích theo phương án tạm thời lấp cát để bảo vệ nguyên trạng di tích sau khi kết thúc công tác nghiên cứu và tư liệu hóa di tích tại hiện trường. Phương án này được thực hiện một cách khoa học, tương tự như đã thực hiện đối với các di sản khảo cổ khác đã được thực hiện, tiêu biểu nhất là Khu di sản thế giới Hoàng thành Thăng Long, cụ thể gồm các bước: Thực hiện bảo tồn khẩn cấp di tích theo phương án tạm thời lấp cát để bảo vệ nguyên trạng di tích sau khi kết thúc công tác nghiên cứu và tư liệu hoá di tích tại hiện trường. Phương án này được thực hiện một cách khoa học, tương tự như đã thực hiện đối với các di sản khảo cổ khác đã được thực hiện, tiêu biểu nhất là Khu di sản thế giới Hoàng thành
Thăng Long.

Tiếp tục mở rộng nghiên cứu để nhận diện giá trị của di tích trên tổng thể không gian sông Dâu trong lịch sử. Tổ chức Hội thảo khoa học quốc tế với sự tham gia của các chuyên gia đầu ngành về thuyền cổ, lịch sử, văn hóa và các khoa học liên quan nhằm đánh giá giá trị di tích trong không rộng hơn, đồng thời tư vấn về giải pháp bảo tồn lâu dài và phát huy giá trị của di tích. Tổ chức các buổi nói chuyện, hội thảo, trưng bày lưu động tại các trường học, trung tâm văn hóa trên đại bàn tỉnh để giới thiệu về di tích, nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị lịch sử.

Xuất bản sách, tờ rơi, xây dựng website, ứng dụng di động cung cấp thông tin về di tích thuyền cổ. Quy hoạch khu vực di tích thành điểm tham quan hấp dẫn, có cơ sở hạ tầng phục vụ du khách (nhà trưng bày nhỏ, lối đi, biển chỉ dẫn, khu vực nghỉ ngơi).

Xây dựng các tour du lịch văn hóa kết hợp tham quan thuyền cổ với các di tích lịch sử, văn hóa khác trong khu vực thành cổ Luy Lâu, thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Tổ chức các lễ hội, tái hiện các hoạt động giao thương đường thủy xưa, các hoạt động văn hóa dân gian liên quan để thu hút du khách. Xây dựng các sản phẩm lưu niệm mang đậm dấu ấn của thuyền cổ Công Hà và Hà Mãn.

Xây dựng phương án bảo quản lâu dài tại chỗ gắn liền với phát huy giá trị di tích và phát triển du lịch địa phương. Thực hiện việc trưng bày, giới thiệu và diễn giải tại chỗ di tích thuyền cổ bằng hình ảnh và công nghệ 3D, hoặc có thể phục dựng nguyên bản, thu nhỏ tỷ lệ ditích phục vụ trưng bày, tạo cảm giác trực quan đối với khách tham quan.

Tạo điều kiện cho người dân địa phương tham gia vào công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích (giám sát, hướng dẫn viên du lịch cộng đồng, cung cấp dịch vụ du lịch). Tuyên truyền, vận động người dân địa phương hiểu rõ giá trị của di tích và có ý thức bảo vệ, giữ gìn. Phát triển du lịch bền vững gắn với di tích có thể tạo ra cơ hội việc làm và tăng thu nhập cho người dân địa phương. Khoanh vùng bảo vệ di tích và vùng phụ cận, trong đó: Phối hợp với các Sở Xây dựng, Sở Tài chính, thị xã Thuận Thành và UBND phường Hà Mãn nhằm xác định nguồn gốc đất, xác định ranh giới và quy hoạch, xây dựng phương án đền bù, thu hồi đất theo quy định hiện hành.

Bắc Ninh: Chấm dứt hoạt động gây ô nhiễm môi trường tại làng nghề bún Khắc Niệm