Phát triển nông nghiệp bền vững (Bài 3): Những mô hình canh tác tạo sinh kế hiệu quả

Nông nghiệp thuận thiên là phương pháp canh tác dựa theo quy luật của tự nhiên. Tập trung vào phát triển sự đa dạng sinh học, phục hồi và bảo vệ sức khỏe đất, sức khỏe con người.

Nông nghiệp thuận thiên đảm bảo sự cân bằng về hệ sinh thái, đa dạng sinh học và phù hợp với điều kiện của từng địa phương thay vì sử dụng các yếu tố đầu vào từ bên ngoài với những tác động bất lợi. Nông nghiệp thuận thiên kết hợp truyền thống và khoa học để tạo ra những nông sản chất lượng cao (Ngon, sạch, giàu vitamin) và một môi trường sống cân bằng cho tự nhiên, con người.

Theo báo cáo của Tổ chức Nông Lương Liên hiệp quốc (FAO) hiện nay nhiệt độ trái đất tăng bình quân hàng năm là 0,5OC, mà theo các nhà khoa học cho biết nếu nhiệt độ tăng 1OC thì sản lượng lương thực sẽ giảm đi tương đương 10%.

FAO cũng cho rằng Việt Nam nói chung, Đồng bằng Sông Hồng và Đồng bằng Sông Cửu Long - Vựa lúa của cả nước nói riêng sẽ bị ảnh hưởng nặng nề nhất do biến đổi khí hậu gây ra; Biến đổi khí hậu nói chung, hiện tượng El Nino nói riêng đã gây thiệt hại rất nghiêm trọng cho sản xuất và đời sống của nhân dân một số tỉnh Miền trung, Tây nguyên và Đồng bằng Sông Cửu Long.

Để hạn chế ảnh hưởng xấu của biến đổi khí hậu đến sản xuất nông nghiệp, xin giới thiệu một số mô hình thích ứng với biến đổi khí hậu đã và đang được một số địa phương áp dụng, đem lại hiệu quả.

Mô hình chăn nuôi gia súc, gia cầm trên đệm lót sinh học

Đây là hình thức chăn nuôi mới, sử dụng một số loại men sinh học như chế phẩm men Balasa N01… không phải sử dụng nước rửa chuồng đối với chăn nuôi heo, ít phải thay đệm lót đối với chăn nuôi gia cầm, chi phí xây dựng chuồng trại ít tốn kém, vật nuôi ít bị bệnh ngoài da và bệnh đường hô hấp, nhất là đối với nuôi gia cầm. Tuy nhiên, do đệm lót lên men, tỏa nhiệt, nên phải có biện pháp chống nóng cho vật nuôi, như có hệ thống quạt gió đối với gia cầm hay có bể tắm nước cho heo.

Mô hình trồng rau sạch trong nhà lưới

Hiện nay do thời tiết cực đoan, thường hay có mưa giông, mưa đá hoặc nắng hạn khốc liệt, nên trồng rau trong nhà lưới sẽ tránh được thiệt hại và chất lượng rau sẽ tăng cao. Thông thường, nhà lưới phải đi kèm hệ thống tưới phun. Tùy mức đầu tư mà thiết kế xây dựng các kiểu nhà lưới khác nhau, như nhà lưới kín, nhà lưới hở, nhà lưới cố định, nhà lưới di động, v.v...

Mô hình Tôm - Lúa

Đây là mô hình thích hợp với vùng giáp nước (giữa vùng ngọt và mặn). Mùa mưa trồng lúa chịu mặn nhẹ 2 - 3‰, mùa khô nuôi tôm. Lúa sẽ hấp thu chất thải do quá trình nuôi tôm thải ra, nên tự làm sạch môi trường. Tuy nhiên muốn mô hình thành công phải có nước ngọt tưới bổ sung vào cuối vụ và phải có giống lúa chịu mặn để canh tác. Lúa trồng theo mô hình này ít bón phân và gần như không sử dụng thuốc hóa học nên chất lượng gạo cao, có thểgọi là loại “gạo sạch”.

Mô hình “1 phải 6 giảm” đối với sản xuất lúa

- "1 phải": Phải sử dụng hạt giống lúa chất lượng cấp Xác nhận do cơ quan Nhà nước có thẩm quyền xác nhận, không sử dụng lúa lương thực để làm giống.

- "6 giảm": Giảm lượng hạt giống; giảm lượng phân đạm; giảm sử dụng thuốc bảo vệ thực vật; giảm lượng nước tưới; giảm thất thoát sau thu hoạch; giảm khí thải nhà kính.

Khi nông dân sử dụng hạt giống đạt chuẩn chất lượng, nông dân có thể giảm lượng giống từ 50–80% khối lượng so với nguồn giống nông hộ (chất lượng kém) mà năng suất không giảm. Cụ thể, trước đây bà con nông dân thường sạ lúa với số lượng 180–200 kg/ha; hiện nay chỉ sử dụng từ 80–120 kg/ha, tùy theo loại đất và mặt bằng đồng ruộng.

Khi bón thừa phân đạm sẽ dẫn đến cây lúa vươn cao, thân yếu dễ đổ ngã, lá xanh, mềm; tạo môi trường thích hợp cho sâu bệnh phát triển. Để biết nhu cầu phân đạm của từng giống lúa nên sử dụng bảng so màu lá lúa và kiểm tra định kỳ theo hướng dẫn.

Sử dụng thuốc bảo vệ thực vật làm tăng khả năng kháng thuốc của sâu bệnh, tiêu diệt thiên địch, làm ô nhiễm môi trường và ảnh hưởng đến sức khỏe người sản xuất và cộng đồng dân cư.

Cây lúa chỉ cần nước ở những giai đoạn lúa trỗ, các giai đoạn khác thích hợp với kỹ thuật ngập – khô xen kẽ. Mức nước tối đa mỗi lần bơm ngập gốc lúa là 2–3 cm.

Tổn thất trong và sau thu hoạch lúa, gạo khu vực Đồng bằng Sông Cửu Long khá lớn (10–13%) tổng sản lượng. Khâu phơi sấy khoảng 4,2%, thu hoạch 3%, xay xát 3%, bảo quản 2,6% và vận chuyển 1%.

Trong các nguồn phát thải, khí thải nhà kính nông nghiệp chiếm 14% (trong đó sản xuất lúa chiếm 60% lượng khí thải này). Do sử dụng phân đạm quá cao gây phát thải khí oxit nitơ (N2O), xử lý rơm, rạ chưa đúng cách, làm phát thải khí Mêtan (CH4) và đốt rơm, rạ sau thu hoạch làm phát thải khí Cabonic (CO2).

Hiệu quả của mô hình khi nông dân thực hiện quy trình “1 phải 6 giảm” đã tiết kiệm được 50% giống, 30–40% phân hóa học, 30% lượng thuốc bảo vệ thực vật, 20% công lao động; trong khi năng suất tăng 10%, lợi nhuận ròng tăng 10% và giảm 20–30% lượng khí nhà kính so với mô hình canh tác truyền thống.

Mô hình trồng cây trồng cạn ít sử dụng nước

Một số tỉnh ở Đồng bằng Sông Cửu Long như An Giang, Đồng tháp… đã chuyển một diện tích lớn đất trồng lúa qua trồng một số cây trồng cạn ít sử dụng nước như: bắp vàng, đậu nành và cây mè. Mô hình này đòi hỏi chi phí lao động cao hơn trồng lúa, phải áp dụng cơ giới hóa một số khâu và yêu cầu phải có doanh nghiệp bao tiêu sản phẩm. Lợi nhuận cao hơn trồng lúa khoảng 1,5 lần.

Mô hình trồng nấm thực phẩm hay dược liệu trong nhà

Nước ta có khí hậu nhiệt đới, nên rất thích hợp cho việc trồng nấm. Nấm thực phẩm hay dược liệu đều là mặt hàng xuất khẩu có thế mạnh của Việt Nam. Giá thể để trồng nấm ở Đồng bằng Sông Cửu Long khá dồi dào, nhất là rơm, rạ; hiện nay có máy đóng bánh rơm rất gọn nhẹ, máy nghiền đa năng và một số giá thể khác như lục bình khô, v,v… dịch vụ cung cấp giống và cơ sở chế biến, bao tiêu sản phẩm cũng phát triển, nên có thể phát triển ngành trồng nấm với quy mô ngày càng lớn hơn.

Ngoài ra, còn nhiều mô hình khác ứng phó với biến đổi khí hậu đã và đang được sản xuất thử nghiệm sẽ được nhân rộng trong thời gian tới, nhằm hạn chế tiệt hại do biến đổi khí hậu gây ra đối với sản xuất và đời sống của nhân dân.