Cần Thơ định hình chiến lược làm mát đô thị trong bối cảnh biến đổi khí hậu

Cần Thơ đang phải đối mặt cùng lúc với nhiều sức ép, từ quá trình đô thị hóa nhanh, nhiệt độ ngày càng gia tăng đến nhu cầu sử dụng điều hòa không khí không ngừng mở rộng. UBND TP Cần Thơ dự báo, nếu không có các biện pháp can thiệp kịp thời, nhu cầu làm mát của thành phố sẽ tăng khoảng 34% vào năm 2030 so với năm 2020, kéo theo mức tiêu thụ điện và lượng phát thải khí nhà kính tăng mạnh.

Đảo nhiệt đô thị gia tăng, nguy cơ tổn thất kinh tế – xã hội

Theo các phân tích, hiện tượng đảo nhiệt đô thị tại Cần Thơ đã hình thành rõ nét. Những quận có mức độ đô thị hóa cao như Ninh Kiều, Bình Thủy, Cái Răng và Ô Môn ghi nhận nhiệt độ bề mặt đất cao nhất toàn thành phố. Năm 2018, tỷ lệ không gian xanh tại khu vực trung tâm chỉ đạt 31,6%, trong khi khu vực ngoại thành và ven đô lên tới 82,4%. Sự chênh lệch lớn này khiến các “điểm nóng” nhiệt xuất hiện dày đặc trong lõi đô thị.

Kết quả đo đạc vi khí hậu tại thực địa cho thấy sự khác biệt rõ rệt giữa khu vực đô thị và nông thôn. Tại khu dân cư, nhiệt độ ban ngày cao hơn khu vực Nhơn Ái tới 6 độ C, chênh lệch trung bình trong ngày khoảng 4 độ C. Các mô phỏng cũng chỉ ra rằng quá trình đô thị hóa làm tăng chỉ số tiện nghi nhiệt sinh lý (PET) thêm khoảng 2 độ C, đặc biệt nghiêm trọng vào ban đêm khi nhiệt tích tụ trong bê tông và các bề mặt cứng khó thoát ra môi trường.

Nắng nóng kéo dài không chỉ làm tăng nhu cầu điện cho điều hòa mà còn gây ra những tổn thất kinh tế – xã hội đáng kể. Trong kịch bản dài hạn, thành phố dự báo gần như toàn bộ các ngày trong năm sẽ không an toàn cho lao động nặng ngoài trời. Năng suất lao động có thể giảm tới 47% trong các tháng cao điểm nắng nóng, trong khi số ca nhập viện liên quan đến nhiệt dự kiến tăng 14%, tạo thêm áp lực cho hệ thống y tế.

Có thể cắt giảm tới 47,5% phát thải từ làm mát

Trước những thách thức đó, Cần Thơ lựa chọn làm mát đô thị như một giải pháp vừa thích ứng với biến đổi khí hậu, vừa giảm phát thải. Báo cáo Kế hoạch làm mát đô thị TP Cần Thơ cho thấy, nếu áp dụng các kịch bản làm mát bền vững thay cho kịch bản phát triển thông thường, thành phố có thể giảm khoảng 45% lượng điện tiêu thụ cho làm mát mỗi năm, tương đương 59,2 GWh; giảm 25% tải làm mát cực đại và cắt giảm khoảng 47,5% lượng phát thải khí nhà kính từ hoạt động làm mát.

Các giải pháp được đề xuất không tập trung vào việc mở rộng sử dụng điều hòa, mà hướng tới giảm nhu cầu làm mát ngay từ không gian đô thị. Thành phố được khuyến nghị tăng độ che phủ cây xanh, bảo đảm ít nhất 40% không gian công cộng tại các khu vực nắng nóng có bóng râm, đồng thời hướng tới chuẩn 9 m² không gian xanh/người theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Việc sử dụng mái mát, mái xanh và tường xanh được coi là những biện pháp quan trọng nhằm hạ nhiệt bề mặt đô thị.

Song song với đó, quy hoạch đô thị được đề xuất điều chỉnh theo hướng tăng cường thông gió tự nhiên. Các khu dân cư mới cần bảo đảm tỷ lệ chiều cao – chiều rộng đường phố hợp lý, định hướng công trình theo hướng gió thuận lợi và hạn chế bê tông hóa các không gian mở. Những vật liệu thấm nước, có khả năng phản xạ nhiệt cao được khuyến khích sử dụng tại vỉa hè, quảng trường và các khu vực công cộng.

Đối với các công trình xây dựng, các giải pháp làm mát thụ động được đặt lên hàng đầu. Kết quả mô phỏng cho thấy môi trường bên ngoài có thể chiếm hơn 20% tải làm mát của tòa nhà. Việc che nắng hiệu quả, giảm hệ số hấp thụ nhiệt mặt trời của kính và tăng khả năng thông gió tự nhiên có thể cắt giảm từ 25% đến 40% tải làm mát đỉnh, qua đó giảm đáng kể sự phụ thuộc vào điều hòa cơ học.

Về nguồn lực triển khai, các công cụ tài chính xanh như mô hình ESCO, hợp tác công – tư, trái phiếu xanh và các hình thức tài chính liên kết bền vững được nhấn mạnh. Việc gắn làm mát đô thị với hiệu quả năng lượng và mục tiêu khí hậu được xem là nền tảng để thu hút các dòng vốn khí hậu trong và ngoài nước, thay vì chỉ trông chờ vào ngân sách địa phương.

Các hành động cụ thể theo lộ trình

Kế hoạch hành động làm mát đô thị TP Cần Thơ đã đưa ra nhiều giải pháp cụ thể, được phân chia theo lộ trình ngắn hạn dưới 5 năm và các giải pháp dài hạn.

Ở cấp thành phố, khu vực (phường, xã) và khu dân cư, trước mắt cần gìn giữ và gia tăng các yếu tố xanh hiện có thông qua việc duy trì và nâng tỷ lệ che phủ của cây cao (ít nhất 10 m), tán rộng để tạo bóng mát trên đường phố, dải phân cách, vỉa hè, công viên và vườn hoa. Các không gian công cộng nằm trong vùng điểm nóng trên bản đồ đảo nhiệt đô thị cần được bảo đảm tỷ lệ bóng mát không thấp hơn 40%. Đặc biệt, mạng lưới mặt nước tự nhiên hiện có, nhất là các bề mặt nước lớn có dòng chảy như sông, kênh, rạch, phải được bảo tồn nghiêm ngặt.

Các công trình xây dựng mới cần lồng ghép yêu cầu về mái nhà mát, mái xanh và tường xanh vào quy chế quản lý kiến trúc, đồng thời áp dụng các giải pháp mặt đứng hiệu suất cao nhằm giảm hấp thụ nhiệt.

Về lâu dài, các địa phương cần ưu tiên quy hoạch các tòa nhà xây mới dọc theo bờ sông, kênh đào, tăng khoảng cách giữa các công trình để tạo điều kiện cho luồng gió mát từ sông di chuyển sâu vào đô thị. Nguyên tắc thiết kế đô thị dạng “xốp”, mô hình thành phố “bọt biển” được khuyến nghị áp dụng nhằm tích hợp khả năng chống chịu nhiệt với bảo tồn đa dạng sinh học và phòng chống ngập lụt đô thị.

Trong lĩnh vực giao thông, thành phố cần phát triển hệ thống hạ tầng cho các phương tiện sạch, xanh như xe đạp, xe đạp điện, hình thành mạng lưới kết nối các không gian xanh trong khu phố. Đồng thời, cần giảm tối đa tỷ lệ mặt đường nhựa trong khu dân cư, chỉ khoảng 5%, và từng bước chuyển đổi các tuyến đường bê tông, nhựa truyền thống thành các hành lang xanh với thảm thực vật, vật liệu thấm nước và nhiều cây bóng mát.

Theo đánh giá từ Kế hoạch hành động làm mát đô thị, đây không chỉ là giải pháp thích ứng với nắng nóng mà còn là một cấu phần quan trọng trong lộ trình giảm phát thải, hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050 của Cần Thơ nói riêng và Việt Nam nói chung.

Với vai trò là đô thị trung tâm của Đồng bằng sông Cửu Long, Cần Thơ được kỳ vọng sẽ trở thành mô hình tham khảo cho các thành phố khác khi đối mặt với bài toán nhiệt đô thị và nhu cầu làm mát ngày càng gia tăng.

Hải Phòng siết kiểm kê khí nhà kính, tạo nền tảng tham gia thị trường các-bon