Tìm giải pháp giảm thiệt hại úng ngập lưu vực sông Bùi

Lưu vực sông Tích, sông Bùi nằm ở phía Tây thành phố Hà Nội, bao gồm thị xã Sơn Tây và các huyện Phúc Thọ, Thạch Thất, Quốc Oai, Chương Mỹ, Mỹ Đức. Từ 2008 đến nay, trong khoảng hơn 10 năm ở vùng hạ lưu của lưu vực sông Bùi đã xuất hiện 3 trận lũ lớn lịch sử vào các năm 2008, 2017, 2018 và hàng năm thường xuyên xuất hiện lũ báo động 3 và xấp xỉ báo động 3 vào các năm 2013, 2016, 2021, 2022, gây thiệt hại lớn về kinh tế làm ảnh hưởng nhiều đến cuộc sống, sinh hoạt của người dân, ảnh hưởng đến môi trường. Thực tế này đòi hỏi các cấp, các ngành cần phải có biện pháp phòng, chống kịp thời để làm giảm nhẹ thiệt hại do thiên tai gây ra.

Việc gây ra ngập úng của lưu vực hai con sông trên nghiêm trọng nhất là các năm 2017 và 2018, với lũ trên sông Bùi vượt mức lịch sử khiến 3.024 hộ dân bị ngập sâu trong khoảng 20 ngày, hàng nghìn hec ta cây trồng, nhiều diện tích nuôi trồng thủy sản bị thiệt hại, hàng vạn gia cầm bị chết, cuốn trôi… Tương tự, nhiều khu dân cư và diện tích sản xuất nông nghiệp của các huyện: Mỹ Đức, Quốc Oai từng bị ngập lụt trong nhiều ngày vì lũ lớn, nước sông rút chậm.

Những năm qua, Thành phố Hà Nội đã quan tâm đầu tư xây dựng hạ tầng phòng chống lũ cho lưu vực sông Tích, sông Bùi như nâng cấp đê tả Bùi - đoạn từ trạm bơm Trung Hoàng đến tràn Thanh Bình- xây dựng các tuyến kè chống sạt lở, nâng cấp đê hữu Bùi và các tuyến đê bao vùng hữu Bùi. Tuy nhiên, do ảnh hưởng của lũ rừng ngang từ Hoà Bình dồn về trong thời gian ngắn và do mưa lớn nội tại; địa hình vùng hữu Tích, hữu Bùi bán sơn địa có nhiều khu vực địa hình thấp, trũng tiêu thoát rất khó khăn.

Cùng với đó là lòng sông Tích, sông Bùi nhỏ hẹp, quanh co nên việc tiêu thoát lũ rất khó và chậm và có nguy cơ ngập lụt, úng trên lưu vực sông Tích, sông Bùi, đặc biệt là phía hữu Bùi của huyện Chương Mỹ và hữu Tích của huyện Quốc Oai thường xuyên xảy ra. Trong khi, số lượng hộ dân sinh sống, canh tác khu vực bãi sông, khu vực thường xuyên ngập lụt còn lớn; công tác di dân, tái định cư còn gặp khó khăn về quỹ đất, định hướng quy hoạch cũng như tập quán sinh sống, canh tác của nhân dân.

Bên cạnh đó, khu vực hữu Bùi trước đây là khu chậm lũ nên hệ thống công trình tiêu chưa được đầu tư thỏa đáng; việc thực hiện các giải pháp phòng, chống lũ sông Đáy như nâng cấp đê, nạo vét lòng dẫn -theo Quyết định số 1821/QĐ-TTg ngày 7.10.2014 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch phòng, chống lũ và đê điều hệ thống sông Đáy- chưa được triển khai đồng bộ.

Từ những nguyên nhân trên nên việc đánh giá cụ thể thực trạng nhằm đưa ra những giải pháp tổng thể, sớm triển khai áp dụng để hạn chế những ảnh hưởng của lũ, ngập lụt đe dọa đến tính mạng và tài sản của nhân dân trong khu vực là cần thiết đã được UBND Thành phố chỉ đạo rà soát trong những năm qua. Năm 2022, lãnh đạo UBND Thành phố đã chỉ đạo Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn phối hợp với Viện Quy hoạch Thủy lợi rà soát đề xuất giải pháp tổng thể, bao gồm cả việc phối hợp với UBND tỉnh Hòa Bình để giải quyết vấn đề ngập lụt cho khu vực.

Theo đó, Viện Quy hoạch Thủy lợi đã chủ động phối hợp với Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Hà Nội và các đơn vị liên quan tiến hành đánh giá, đề xuất các giải pháp tổng thể cho khu vực. Các giải pháp tổng thể do Viện Quy hoạch Thủy lợi đề xuất áp dụng cần phải tiến hành trong thời gian tới bao gồm: Giải pháp cải tạo sông Tích, sông Bùi và cải tạo toàn bộ đoạn sông Đáy qua thành phố Hà Nội; giải pháp cải tạo nâng cấp, xây dựng mới các tuyến đê sông Tích, sông Bùi, sông Đáy để tăng khả năng thoát lũ (các nhóm giải pháp này đã và đang được đề cập, triển khai trong dự án Tiếp nước, cải tạo khôi phục sông Tích từ Lương Phú, xã Thuần Mỹ, huyện Ba Vì và trong nội dung Quy hoạch phòng, chống lũ và đê điều hệ thống sông Đáy được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt). Tuy nhiên để đẩy nhanh tiến độ góp phần giảm thiểu thiệt hại do ngập úng, cần rà soát, đánh giá, xác định các hạng mục ưu tiên đầu tư trong thời gian tới.

Để tiêu thoát nước mưa tại chỗ, Viện Quy hoạch Thủy lợi cũng đã đưa ra giải pháp xây dựng các trạm bơm tiêu vùng đồng bằng hạ lưu sông Bùi. Theo đó, việc tính toán để lựa chọn vị trí, quy mô phù hợp của từng trạm bơm và các công trình phụ trợ đảm bảo yêu cầu tiêu thoát nước và phù hợp với điều kiện thực tiễn sẽ được tiến hành trong giai đoạn lập dự án đầu tư. Để cắt lũ cho vùng hạ lưu sông Bùi thì việc xây dựng hồ chứa ở thượng lưu sông Bùi thuộc địa phận huyện Lương Sơn, tỉnh Hòa Bình cần tiếp tục phối hợp với tỉnh Hòa Bình để đánh giá chi tiết tác động tích cực, tiêu cực trong các đề án cụ thể trước khi triển khai thực hiện.

Ngoài ra, với đặc điểm khu vực có địa hình bán sơn địa, dân cư sinh sống ở vùng địa hình thấp, trũng và ngoài đê, việc ngập lũ ở một số khu vực là không tránh khỏi kể cả khi hệ thống tiêu, chống lũ được đầu tư hoàn thiện. Do đó, bên cạnh các giải pháp công trình, triển khai đồng bộ, hiệu quả các giải pháp phi công trình như quản lý xây dựng, bố trí sắp xếp dân cư, tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng, hoàn thiện kế hoạch ứng phó với ngập lụt, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi... nhằm giảm thiểu rủi ro, thiệt hại và phát triển kinh tế khu vực bền vững.

PGS. TS.Bùi Nam Sách, Viện Quy hoạch thủy lợi cho biết, có nhiều nguyên nhân gây ra tình trạng ngập lụt ở lưu vực sông Bùi nhưng chủ yếu do yếu tố bất lợi về địa hình, tác động của biến đổi khí hậu. Ngoài ra, khả năng chống lũ của một số tuyến đê trong lưu vực còn hạn chế; trong đó, tuyến đê hữu Bùi chưa liền tuyến, thiếu cao trình chống lũ so với quy hoạch từ 1,5 đến 2,5m; chưa có giải pháp ngăn lũ rừng ngang từ sườn núi phía Tây đổ về. Thêm nữa, nhiều công trình tiêu úng của các huyện Chương Mỹ và Quốc Oai đã xuống cấp, chưa đáp ứng hệ số tiêu ngày càng lớn...

Nói cách khác, ngập lụt trên lưu vực sông Bùi là vấn đề phức tạp, vừa có nguyên nhân lũ trên sông lớn tràn vào trong đồng, vừa có nguyên nhân từ lũ núi (lũ rừng ngang) chảy tràn qua lưu vực. Bên cạnh đó, lưu vực này còn làm nhiệm vụ tiếp nhận việc chuyển lũ từ sông Hồng vào sông Đáy.

Do đó, giải pháp phòng, chống lũ cho lưu vực sông Bùi cần được tiếp cận theo hướng tổng hợp. Ngoài ra, một số giải pháp công trình như điều tiết hồ chứa để cắt lũ, xây dựng các hồ điều hòa trữ nước cũng chưa được xem xét trong các nghiên cứu đã có. Với đặc điểm phân bố dân cư phân tán trên khu vực hữu Tích, hữu Bùi, không thể bảo vệ triệt để các khu dân cư bằng giải pháp công trình. Một số khu vực dân cư cần phải di dời để giảm thiểu rủi ro về ngập lũ. Giải pháp này chưa được đề cập đến trong các đề tài và dự án đã thực hiện..

Trên cơ sở rà soát, đánh giá kế thừa kết quả nghiên cứu trước đây và triển khai đầy đủ phương pháp nghiên cứu, chúng tôi đã đưa ra các nhóm giải pháp chính, bao gồm: Cải tạo lòng dẫn sông Tích, sông Bùi, sông Đáy; nâng cấp, xây dựng mới các hồ chứa nước; Xây dựng các tuyến kênh cách ly lũ núi; nâng cấp, xây dựng mới các tuyến đê, trạm bơm tiêu, hồ điều hòa và di dân vùng dễ sạt lở, ngập lũ...

Từ đó đề xuất các cấp, ngành thay đổi cách tiếp cận về phòng, chống lũ từ giải pháp “cứng” sang “mềm”; Từ ưu tiên công trình sang phi công trình; Từ việc chống lũ, loại bỏ lũ sang chấp nhận sự xuất hiện lũ và thực hiện các giải pháp giảm nhẹ. Chúng tôi cũng đề xuất các cấp, ngành không quy hoạch phát triển các khu đô thị, dân cư, công nghiệp, chăn nuôi tập trung ở khu vực có nguy cơ ngập, lũ; Chấp nhận sự xuất hiện của lũ và chuẩn bị các vật tư, phương tiện để ứng phó khi có lũ; Chuyển đổi mô hình sản xuất ở khu vực ngập, lũ sang nuôi trồng thủy sản...

Để thực hiện những đề xuất này, Hà Nội cần nguồn lực rất lớn. Vì vậy, chúng tôi cũng đề nghị các đơn vị liên quan cần lựa chọn những giải pháp ưu tiên, đồng thời huy động nguồn lực đầu tư để giải quyết tình trạng ngập lụt, úng, bảo đảm an toàn cho người dân và phát triển kinh tế - xã hội bền vững...