Bánh tét - Nét văn hóa ẩm thực độc đáo của người miền Tây

Bánh tét có nguồn gốc khá mơ hồ, có nhiều câu chuyện, nhiều ý kiến khác nhau kể về nguồn gốc bánh tét. Và có nhiều ý kiến cho rằng, bánh tét biến thể từ bánh chưng.

Những câu chuyện về nguồn gốc bánh tét miền Tây

Một trong số những truyền thuyết được đề cập nhiều nhất có liên quan tới sự kiện vua Quang Trung đánh đuổi quân Thanh xâm lược vào dịp Tết năm Kỷ Dậu 1789.

Tương truyền để có thể tạo được cuộc tiến công thần tốc từ Thuận Hóa ra đến Thăng Long, đạo quân gồm 7 vạn binh lính của Quang Trung phải thực hiện cuộc hành quân ngày đêm không nghỉ.

Quân đội được chia thành từng tổ, mỗi tổ 3 người, mang theo một cái cáng. Cứ thế một người nằm nghỉ và ăn uống trên cáng thì 2 người còn lại sẽ gánh đi suốt dọc đường, đến giờ lại thay phiên nhau một người nằm nghỉ thì hai người sẽ cáng đi.

Để đảm bảo lương thực cho quân lính, vua Quang Trung cho người nấu bánh chưng, nhưng lại thay đổi hình dạng của bánh chưng miền Bắc thành hình đòn như bánh tét miền Nam ngày nay để tiện mang theo, không cồng kềnh, không phải dừng lại nấu nướng.

Một truyền thuyết khác bổ sung thêm cho nguồn gốc của bánh tét, cách gọi tên bánh và thói quen ăn bánh tét trong ngày Tết được kể như sau:

Vào mùa Xuân Kỷ Dậu năm 1789, Nguyễn Huệ và quân ta đánh đuổi quân Thanh ra khỏi đất nước. Lúc bấy giờ quân lính được nghỉ ngơi, ăn Tết. Trong số quân lính có anh lính nọ được người nhà gửi cho món bánh làm từ gạo nếp, nhân đậu xanh, hình dạng như bánh tét ngày nay (tuy nhiên lúc bấy giờ chưa có tên gọi). Anh lính mang bánh mời vua Quang TrungVua ăn thấy ngon bèn hỏi thăm về loại bánh này. Anh lính kể, bánh do người vợ ở quê nhà làm gửi cho. Mỗi lần ăn bánh, anh càng thương, càng nhớ vợ nhiều hơn. Anh mắc chứng đau bụng (có thể xem là đau dạ dày) nhưng khi ăn bánh này thì lại không thấy đau nữa.

Nghe câu chuyện cảm động của anh lính, vua bèn ra lệnh cho mọi người gói loại bánh này để ăn Tết và đặt tên là bánh tét nhằm ghi nhớ chiến thắng giặc Thanh vào mùa Xuân và thể hiện tình cảm gia đình thắm thiết mỗi độ Xuân về. Đó được xem là nguồn gốc của bánh tét trong ngày Tết cổ truyền.

Một số ý kiến khác cho rằng, bánh tét là sản phẩm của sự giao thoa nhiều nền văn hóa khác nhau tại miền Tây. Trong đó, chủ đạo là văn hóa Chăm với tín ngưỡng “phồn thực”. Hình dạng bánh tét là hình tượng Linga. Nó không chỉ là món ăn ngày Tết mà còn chứa đựng cả thuyết âm dương, tam tài, ngũ hành với năm màu sắc: Màu xanh của lá gói bánh (lá dứa, lá dong hoặc lá chuối), của nếp được bỏ màu khi gói, màu vàng đậu xanh nhân bánh, hai màu đỏ, trắng của thịt ba chỉ làm nhân bánh và màu đen của tiêu trộn vào nhân đậu xanh hoặc ướp thịt nhân bánh. Đó là năm màu của ngũ hành trong triết học phương Đông: Hỏa (màu đỏ), thủy (màu đen), mộc (màu xanh), kim (màu trắng), thổ (màu vàng).

Tết, người miền Tây chỉ gói hai loại bánh tét là: Bánh tét chay và bánh tét mặn. Bánh chay để cúng ông bà, trời đất, bánh mặn dùng trong bữa ăn. Bánh tét ăn kèm với củ kiệu, dưa chua, thịt kho tàu.

Nét riêng của bánh tét miền Tây

Điều đặc trưng nhất của bánh tét miền Tây là màu sắc: Bánh tét Trà Cuôn, Trà Vinh với màu xanh ngắt của lá bồ ngót bao bọc lấy nhân bánh vàng. Bánh tét lá cẩm Cần Thơ với màu tím lãng mạn như hoa pansy. Bánh tét ngũ sắc Vĩnh Long, rồi bánh tét nhưng 3 màu, bánh tét lá mật cật, bánh tét nhân chuối. Rồi còn có cả bánh tét màu đỏ cam từ quả gấc vô cùng hấp dẫn với ý nghĩa đem lại may mắn trong những ngày Tết. Những sắc màu rực rỡ được lấy từ các loại lá, trái cây có trong tự nhiên, tạo nên hương thơm tinh tế khó lẫn đi đâu được của bánh tét miền Tây.

Nói đến những làng nghề bánh tét lâu đời ở miền Tây phải kể đến bánh tét Hội Gia (Mỹ Phong, TP. Mỹ Tho, Tiền Giang) bên bờ sông Tiền. Ở đây nổi tiếng với nghề làm bánh tét đã năm sáu chục năm. Đến Hội Gia có thể thưởng thức bánh tét lá cẩm hay bánh tét ba màu nhưng thập cẩm rất được ưa chuộng.

Ý nghĩa những chiếc bánh tét

Bên cạnh việc tìm hiểu bánh tét có nguồn gốc từ đâu chúng ta cũng nên tìm hiểu về ý nghĩa của những bánh tét. Được gọi là bánh tét bởi vì khi cắt loại bánh này, người dùng sẽ dùng dây khoanh tròn đầu bánh đã lột rồi khoanh từng miếng nhỏ.

Tương tự như bánh chưng, bánh tét cũng mang một ý nghĩa thương nhớ người đã khuất, cầu chúc cho sự ấm no, sum vầy của gia đình đa tạ trời đất đã cho người dân được mùa thuận lợi. Bánh tét bọc trong nhiều lớp lá dong hoặc lá chuối bên ngoài tượng trưng cho việc mẹ bọc lấy con, mong muốn sum vầy của người Việt Nam sau một năm đi làm ăn xa.

Không những thế, bánh tét nhân đậu xanh màu vàng còn gợi cho người nông dân hình tượng cánh đồng lúa chín bội thu, niềm mơ ước “an cư lạc nghiệp”, thái bình của mọi người dân.

Bánh tét là món bánh rất thú vị, độc đáo ở cách gói, lại thơm ngon ở hương vị. Tương tự như bánh chưng, bánh tét của người miền Tây gồm những nguyên liệu của vùng quê nông thôn như gạo nếp, đỗ xanh, thịt lợn. Nhưng nó khác bánh chưng chỉ được làm gạo nếp trắng, còn bánh tét thì có thể được thay thế bằng đỗ đen hoặc gạo nếp cẩm hoặc các loại gạo được nhuộm màu tự nhiên.

Sự khác nhau của bánh tét và bánh chưng

Nếu bánh chưng được gói bằng lá dong thì bánh tét được gói bằng lá chuối, gói theo hình tròn dài.

Nếu có một đồng bánh tét thơm ngon, người gói cần thực hiện thật tỉ mỉ từ những khâu chuẩn bị như gạo nếp phải là loại mới, thơm, ngon. Đỗ xanh đã lọc hết vỏ, đem nấu chín. Dừa khô nạo lấy nước cốt dừa. Lá dứa xay nhuyễn, lọc lấy nước trộn vào gạo cho ngấm để tạo màu xanh mát. Thịt ba chỉ thái hình chữ nhật theo độ dài của bánh, ướp gia vị để làm nhân.

Luộc bánh tét tương tự như luộc bánh chưng. Bạn cần xếp bánh vào trong xoong một cách cẩn thận, nấu nước sôi. Bánh muốn chín thì cần phải đủ 8 tiếng nên bạn cần phải canh lửa liên tục để bánh chín đều.

Sau khi nấu bánh tét xong, bạn để ráo nước rồi cắt thành từng khoanh tròn đẹp mắt dâng lên cúng tổ tiên trong ngày Tết.
Hiện nay, ta có thể thấy bánh tét rất đa dạng với hai loại nhân là nhân ngọt và nhân mặn, với nhiều kiểu sáng tạo các chữ may mắn trong năm mới với màu sắc rực rỡ như vàng, tím, đỏ, xanh bắt mắt.

Ăn bánh tét chuẩn vị

Khi ăn bánh tét, thay vì dùng dao để cắt bánh, người ta sẽ dùng dây cột bánh để cắt thành những lát bánh có độ dài vừa phải. Lạt dùng để cắt bánh thường được tước nhỏ. Tay trái cầm bánh tét, tay phải cầm một đầu của lạt. Đầu còn lại của lạt cắn vào miệng, sau đó khoanh tròn lạt quanh bánh đã tước bỏ và cắt từng khoanh bánh.

Để tăng khẩu vị cho món bánh tét, bạn có thể ăn kèm với các món dưa chua như: Đu đủ, cà rốt muối, củ kiệu, su hào muối. Hoặc bạn có thể rán vàng từng khoang bánh tét và thưởng thức chúng theo một cách mới lạ hơn. Vỏ ngoài chín vàng và giòm rụm, kết hợp với nhân bánh đậm đà hứa hẹn là một trong những món ăn cổ truyền vô cùng tuyệt vời trong mỗi dịp lễ Tết.