Cần có phản ánh của dư luận trong việc xử lý chất thải rắn sinh hoạt

Tham dự Phiên giải trình còn có đại diện lãnh đạo các Ủy ban của Quốc hội và một số địa phương, doanh nghiệp về môi trường.

Trách nhiệm của các cơ quan trong quản lý chất thải rắn sinh hoạt

Phát biểu tại Phiên giải trình, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy nhấn mạnh: Vấn đề quản lý chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH), trực tiếp là việc quản lý, tổ chức thực hiện các hoạt động thu gom, tập kết, vận chuyển, xử lý rác thải sinh hoạt là vấn đề kinh tế - xã hội - môi trường thiết yếu. Nó đang diễn ra hàng ngày, hàng giờ, trực tiếp ảnh hưởng đến đời sống sinh hoạt của từng hộ gia đình, cá nhân và toàn thể cộng đồng, xã hội.

Trong thời gian qua, công tác quản lý CTRSH mặc dù đã được các cấp ủy Đảng, chính quyền quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo và từng bước có sự chuyển biến, đạt được những kết quả nhất định. Tuy nhiên, thực tế công tác quản lý CTRSH còn tồn tại nhiều vấn đề khó khăn, vướng mắc, bất cập cần được tập trung xem xét, giải quyết.

Hiện nay, khối lượng CTRSH phát sinh ngày càng lớn; tỷ lệ rác thải được chôn lấp trực tiếp còn cao; việc đầu tư xây dựng các trạm trung chuyển, khu xử lý rác thải tập trung theo quy hoạch tiến độ triển khai còn chậm hoặc không triển khai được. Đa số các điểm tập kết, trạm trung chuyển và phương tiện vận chuyển CTRSH tại các địa phương không bảo đảm yêu cầu kỹ thuật về bảo vệ môi trường theo quy định pháp luật; vấn đề lựa chọn công nghệ xử lý; việc xử lý các bãi rác tạm; khó khăn, vướng mắc trong việc áp dụng quy định pháp luật đặt hàng, đấu thầu cung cấp dịch vụ công trong lĩnh vực vệ sinh môi trường,…

Thực hiện Nghị quyết về Chương trình giám sát năm 2022 và ý kiến chỉ đạo của Phó Chủ tịch Nguyễn Đức Hải, Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường đã tổ chức khảo sát thực tế vấn đề này tại một số địa phương và hôm nay tổ chức Phiên giải trình với mục đích nghe báo cáo và trao đổi làm rõ trách nhiệm của các Bộ, ngành, cơ quan liên quan, đồng thời đề xuất giải pháp sớm khắc phục những hạn chế, khó khăn, vướng mắc nêu trên.

Đánh giá bước đầu về những kết quả đạt được và những tồn tại, hạn chế, bất cập cần giải trình, làm rõ về thực hiện chính sách, pháp luật, quản lý CTRSH, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Nguyễn Tuấn Anh cho biết: Để chuẩn bị tổ chức Phiên giải trình về “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về quản lý CTRSH”, Thường trực Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường đã tổng hợp, nghiên cứu tài liệu và các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan; tổ chức khảo sát tại 04 địa phương, gồm: TP Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, TP Hải Phòng và tỉnh Đồng Nai. Cụ thể là, khảo sát thực tế việc tổ chức thu gom, vận chuyển, xử lý và quản lý CTRSH, làm việc với UBND tỉnh, thành phố, đại diện các Sở, ban, ngành liên quan trên địa bàn.

Qua đó nhận thấy, thời gian qua, công tác quản lý Nhà nước về bảo vệ môi trường nói chung và công tác quản lý CTRSH nói riêng trong phạm vi cả nước đã có nhiều chuyển biến tích cực, như là ban hành, tổ chức thực hiện pháp luật, tăng cường công tác thu gom, vận chuyển, xử lý CTRSH góp phần giảm thiểu nguy cơ gây ô nhiễm môi trường. Nhất là từ sau khi có Nghị quyết số 09/NQ-CP ngày 03/02/2019 về phiên họp thường kỳ Chính phủ tháng 01/2019 (Theo Nghị quyết này, Chính phủ giao Bộ Tài nguyên và Môi trường là cơ quan đầu mối, thống nhất quản lý nhà nước về chất thải rắn; Chủ tịch UBND cấp tỉnh chịu trách nhiệm toàn diện về vấn đề rác thải và xử lý rác thải trên địa bàn). Theo đó, công tác quản lý CTRSH ở các địa phương được các cấp ủy, chính quyền lãnh đạo, chỉ đạo thường xuyên, liên tục; chất lượng vệ sinh môi trường, thu gom, vận chuyển, xử lý CTRSH phát sinh hàng ngày từng bước được nâng lên. Việc đầu tư hạ tầng thu gom, lưu giữ, tập kết, trung chuyển, vận chuyển và xử lý rác thải từng bước được cải thiện. Công tác truyền thông nâng cao ý thức của cộng đồng được thực hiện bằng nhiều hình thức đa dạng, thu hút sự tham gia của các thành phần trong xã hội. Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Xây dựng trong thời gian qua đã tích cực phối hợp với các Bộ, ngành, địa phương tổ chức thực hiện công tác quản lý CTRSH theo quy định pháp luật.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, công tác quản lý CTRSH còn tồn tại những hạn chế, bất cập như: Chưa ban hành văn bản hướng dẫn định mức kinh tế kỹ thuật về xử lý CTRSH theo công nghệ bám sát với thực tiễn; chưa hướng dẫn cụ thể về phương pháp định giá dịch vụ xử lý; chưa rõ danh mục công nghệ xử lý CTRSH được khuyến khích; cơ chế khuyến khích các dự án đốt rác phát điện chưa được sửa đổi, bổ sung phù hợp với tình hình thực tiễn; quy định pháp luật về đấu thầu lựa chọn nhà đầu tư cung cấp dịch vụ xử lý CTRSH còn bất cập, thiếu các cơ chế cụ thể để khuyến khích cho các Nhà khoa học, các Doanh nghiệp khối tư nhân yên tâm và có động lực để tham gia đầu tư vào công tác xử lý CTRSH; việc xây dựng, phê duyệt quy hoạch bảo vệ môi trường quốc gia theo quy định pháp luật cho thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 còn chậm, trong đó có nội dung định hướng vị trí, quy mô các khu xử lý chất thải rắn cấp vùng, cấp quốc gia, làm ảnh hưởng việc chủ động bố trí, thu hút nguồn lực đầu tư thực hiện các nhiệm vụ, giải pháp, nhất là đầu tư phát triển hạ tầng kỹ thuật xử lý chất thải. Công tác quy hoạch, thực hiện quy hoạch các khu xử lý chất thải tập trung ở nhiều địa phương gặp khó khăn, vướng mắc, đa số không đáp ứng yêu cầu mục tiêu quy hoạch đặt ra, do không có sự đồng thuận của người dân khu vực quy hoạch và thiếu sự tập trung lãnh đạo, quyết liệt đúng mức của chính quyền địa phương. Việc thực hiện quy định pháp luật đặt hàng, đấu thầu cung cấp dịch vụ công trong lĩnh vực vệ sinh môi trường, đặc biệt là đấu thầu cung cấp dịch vụ xử lý rác thải tại một số địa phương gặp khó khăn, vướng mắc…

Tỷ lệ thu gom, xử lý CTRSH tại khu vực nông thôn mới đạt 66%; hơn 80% các bãi chôn lấp không hợp vệ sinh; nhiều bãi chôn lấp không hợp vệ sinh đã và đang là nguồn gây ô nhiễm môi trường và ảnh hưởng đến sức khỏe, hoạt động sản xuất của cộng đồng xung quanh. Tỷ lệ rác thải được xử lý bằng chôn lấp trực tiếp còn cao (70%), tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng đến chất lượng sinh hoạt người dân. Chính sách về giá đối với thu gom CTRSH trên thực tế còn bất cập, mức thu hiện nay chưa đáp ứng được chi phí cho thu gom, vận chuyển, ngân sách nhà nước phải bù đắp chi phí thu gom, vận chuyển (chưa tính đến chi phí xử lý).

Lượng CTRSH phát sinh ngày càng lớn, việc thực hiện quy hoạch các khu xử lý tập trung gặp nhiều khó khăn. Nhiều địa phương tồn tại các bãi rác tạm, điểm tập kết rác thải không bảo đảm vệ sinh môi trường, như tại Hải Phòng, Hòa Bình. Các bãi chôn lấp rác thải tập trung ở các thành phố chiếm nhiều diện tích đất, không phù hợp với xu hướng đô thị hóa. Nhiều bãi chôn lấp rác thải tại các thành phố lớn hiện đang quá tải, có nguy cơ gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng và thường xuyên gặp phải sự phản đối của người dân.

Tại các địa phương khảo sát đều tồn tại những trạm trung chuyển/điểm sang tiếp rác tạm thời, không bảo đảm quy định về quy chuẩn xây dựng. Việc lựa chọn địa điểm các khu vực tập kết, trạm trung chuyển rất khó khăn, hay gặp phải sự phản đối của người dân do việc tập kết, trung chuyển rác thải thường gây mất vệ sinh. Nhiều điểm tập kết rác thải tự phát xuất hiện ngay cả trong khu vực trung tâm đô thị TP Hà Nội, TP.Hồ Chí Minh. Năng lực vận chuyển, phương tiện vận chuyển, thu gom rác thải của nhiều địa phương còn hạn chế, sử dụng phương tiện vận chuyển thô sơ, không bảo đảm an toàn vệ sinh.

Lựa chọn công nghệ xử lý CTRSH gặp nhiều khó khăn, xây dựng các cơ sở xử lý chất thải hiện đại đòi hỏi phải có vốn đầu tư lớn, nhiều địa phương không đủ nguồn lực hoặc đầu tư hoặc đầu tư chưa tương xứng; trong khi đó, việc tổng kết, đánh giá xây dựng chính sách hỗ trợ và thúc đẩy xã hội hóa công tác đầu tư cơ sở xử lý CTRSH chưa kịp thời, hiệu quả. Việc đầu tư các cơ sở xử lý rác thải phân tán, quy mô nhỏ tại một số địa phương, khu vực nông thôn có hiệu quả thấp, khó kiểm soát bảo đảm tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật về môi trường. Việc rà soát, sửa đổi, bổ sung cơ chế, chính sách hỗ trợ và khuyến khích các nhà đầu tư thực hiện dự án xử lý rác thải chưa kịp thời.

Nhận thức của một bộ phận người dân trong việc phân loại, lưu giữ, thu gom, tập kết CTRSH còn hạn chế. Nhiều nơi, người dân chưa tích cực tham gia vào các hoạt động phân loại tại nguồn, một số hộ gia đình, cá nhân chưa đóng tiền chi trả dịch vụ vệ sinh môi trường đầy đủ. Việc phân loại CTRSH tại nguồn trong thời gian qua chưa đạt kết quả do quy định pháp luật chưa có tính cưỡng chế cao, chủ yếu mang tính khuyến khích. Mặt khác, hiện nay các địa phương chưa có thiết bị, phương tiện thu gom riêng đối với từng loại chất thải được phân loại.

Sẽ quy định rõ trách nhiệm các địa phương trong việc thực hiện xử lý chất thải rắn sinh hoạt

Trong khuôn khổ Phiên giải trình, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà cho biết, thời gian qua, công tác bảo vệ môi trường nói chung và công tác quản lý CTRSH nói riêng luôn được Đảng, Nhà nước quan tâm chỉ đạo và đã đạt được những kết quả quan trọng. Nhiều văn bản quy phạm pháp luật (QPPL) về quản lý CTRSH đã được Quốc hội, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ và các Bộ, ngành liên quan ban hành như Luật BVMT, các Nghị định của Chính phủ, Thông tư của các Bộ hướng dẫn chi tiết thi hành. Thủ tướng Chính phủ cũng đã ban hành Chiến lược quốc gia về quản lý tổng hợp chất thải rắn và Chỉ thị về một số giải pháp cấp bách tăng cường quản lý chất thải rắn.

Theo Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà, tỷ lệ thu gom CTRSH tại khu vực đô thị ngày càng tăng, đáp ứng mục tiêu theo Chiến lược quốc gia về quản lý tổng hợp chất thải rắn đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2050 và Nghị quyết số 06/NQ-CP ngày 21/01/2021 của Chính phủ ban hành Chương trình hành động tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 24-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng cường quản lý tài nguyên và BVMT theo Kết luận số 56-KL/TW ngày 23/8/2019 của Bộ Chính trị. Đã cơ bản xây dựng được các quy hoạch quản lý chất thải rắn cấp vùng và quy hoạch tại các địa phương, làm căn cứ để xây dựng các cơ sở xử lý CTRSH.

Chính quyền các địa phương thường xuyên quan tâm việc lãnh đạo, chỉ đạo công tác quản lý CTRSH, nhất là CTRSH đô thị. Bảo đảm việc thu gom, vận chuyển, tiếp nhận và xử lý rác thải phát sinh. Một số địa phương, đặc biệt là các thành phố trực thuộc Trung ương đã bắt đầu áp dụng những công nghệ mới, tiên tiến như đốt có thu hồi năng lượng làm căn cứ để xem xét, nhân rộng. Sự quan tâm của các cấp, các ngành, ý thức của người dân và của xã hội ngày một tăng đối với công tác quản lý CTRSH.

Tuy nhiên, phần lớn CTRSH chưa được phân loại tại nguồn, các chương trình phân loại CTRSH tại các địa phương tuy được triển khai nhiều năm gần đây nhưng mang tính xây dựng mô hình, chưa đồng bộ. Tỷ lệ chất thải được chôn lấp trực tiếp còn cao; công nghệ xử lý CTRSH của nhiều cơ sở còn lạc hậu. Công suất xử lý CTRSH hiện hữu không đáp ứng được khối lượng CTRSH phát sinh, trong khi việc đầu tư xây dựng mới hoặc mở rộng dự án không kịp thời đáp ứng yêu cầu.

Các công nghệ xử lý CTRSH tiên tiến, hiện đại có giá thành đầu tư, xử lý cao trong khi ngân sách của các địa phương dành cho xử lý CTRSH còn hạn chế. Nguyên nhân là do việc thu phí vệ sinh (giá dịch vụ) CTRSH đối với các hộ gia đình, cá nhân được thu theo hộ gia đình hoặc theo nhân khẩu dẫn đến việc không khuyến khích người dân giảm thiểu lượng chất thải phát sinh, phân loại tại nguồn.

Việc xây dựng các cơ sở xử lý chất thải hiện đại đòi hỏi phải có vốn đầu tư lớn, nhiều địa phương không đủ nguồn lực hoặc đầu tư chưa tương xứng; trong khi đó, việc thúc đẩy xã hội hóa công tác đầu tư cơ sở xử lý CTRSH còn chậm. Nhiều địa phương còn chưa chủ động trong công tác triển khai xây dựng các cơ sở xử lý chất thải; việc đầu tư xây dựng cơ sở xử lý chất thải phân tán, nhỏ lẻ...

Việc quy hoạch, xác định vị trí, địa điểm xây dựng cơ sở xử lý chất thải gặp khó khăn do người dân phản đối; việc tổ chức triển khai quy hoạch tại các địa phương còn chậm, thiếu nguồn lực để thực hiện; Nhận thức của một bộ phận người dân trong việc phân loại, lưu giữ, thu gom, vận chuyển CTRSH còn nhiều hạn chế. Nhiều nơi, người dân chưa tích cực tham gia vào các hoạt động phân loại tại nguồn, chưa đóng phí vệ sinh môi trường đầy đủ.

Đề cập về nhiệm vụ, giải pháp về xử lý CTRSH, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà cho rằng, ngay sau khi Nghị quyết số 09/NQ-CP ngày 03/02/2019 được ban hành, Bộ đã trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 41/CT-TTg ngày 01/12/2020 về giải pháp cấp bách tăng cường quản lý CTR; xây dựng, trình Quốc hội ban hành Luật BVMT năm 2020, trình Chính phủ ban hành Nghị định số 08/2022/NĐ-CP ngày 10/01/2022 và ban hành theo thẩm quyền Thông tư số 02/2022/TT-BTNMT ngày 10/01/2022, trong đó có nhiều nhiều quy định mới, cụ thể so với trước đây về quản lý CTRSH, bao gồm quy định về phân loại chất thải tại nguồn, lộ trình hạn chế chôn lấp trực tiếp chất thải; tiêu chí lựa chọn công nghệ xử lý CTRSH; thu giá, phí dịch vụ thu gom, vận chuyển và xử lý CTRSH từ hộ gia đình, cá nhân theo khối lượng hoặc thể tích chất thải; hướng dẫn về phương pháp định giá dịch vụ xử lý CTRSH…

Để sớm đưa Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 và các văn bản hướng dẫn thi hành Luật vào thực tiễn cuộc sống, trong thời gian qua, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã tổ chức các Hội nghị, Hội thảo tập huấn cho các địa phương trong tổ chức thực hiện các quy định mới của Luật, đẩy mạnh tuyên truyền, nâng cao nhận thức về bảo vệ môi trường, nhất là trong lĩnh vực quản lý CTRSH, thực hiện phân loại CTRSH tại nguồn...

Ngoài ra, cần xây dựng và ban hành Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về bãi chôn lấp chất thải rắn và về lò đốt chất thải. Ban hành hướng dẫn kỹ thuật về phân loại rác thải tại nguồn để các địa phương làm căn cứ thực hiện; triển khai thí điểm các hoạt động phân loại CTRSH tại hộ gia đình và cá nhân tại một số địa phương. Ban hành các hướng dẫn kỹ thuật đối với việc cải tạo, nâng cấp và xử lý ô nhiễm môi trường tại các bãi chôn lấp rác thải không hợp vệ sinh, các khu vực bị ô nhiễm do rác thải gây ra, đảm bảo yêu cầu về bảo vệ môi trường. Tuyên truyền, phổ biến pháp luật; truyền thông, nâng cao nhận thức cộng đồng về quản lý CTRSH theo các quy định mới của Luật BVMT năm 2020 và các văn bản hướng dẫn thi hành.

Các hoạt động cần tiếp tục tập trung triển khai gồm: Tổ chức thực hiện tốt các chính sách mới trong Luật Bảo vệ môi trường 2020, trong đó đề cao vai trò trách nhiệm của chính quyền địa phương, của người dân và doanh nghiệp. Thực hiện thí điểm, sớm hơn lộ trình quy định của Luật Bảo vệ môi trường 2020 trong việc triển khai phân loại rác thải tại nguồn; thu giá, phí dịch vụ thu gom, vận chuyển và xử lý CTRSH theo khối lượng, bao bì chứa tại một số tỉnh, thành phố lớn. Triển khai thực hiện hiệu quả quy định trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất, nhập khẩu, ưu tiên khuyến khích doanh nghiệp chủ động xây dựng hệ thống thu gom, tái chế, xử lý sản phẩm, bao bì sau xử lý của mình. Rà soát, xây dựng, hoàn thiện và tổ chức triển khai có hiệu quả các cơ chế, chính sách, pháp luật liên quan đến quản lý CTRSH; cơ chế chính sách ưu đãi, hỗ trợ, khuyến khích xã hội hóa trong công tác quản lý CTRSH, đặc biệt là trong việc khuyến khích đầu tư xây dựng và vận hành cơ sở xử lý CTRSH, triển khai áp dụng mô hình thu gom, vận chuyển và xử lý CTRSH theo quy định của pháp luật về bảo vệ môi trường và Luật Đầu tư theo phương thức đối tác công tư (PPP) đảm bảo tính hiệu quả, ổn định và bền vững của dự án, phát huy và đa dạng hóa nhiều nguồn lực cho xử lý chất thải.

Xây dựng, hoàn thiện và ban hành các định mức kinh tế - kỹ thuật về thu gom, vận chuyển và xử lý CTRSH. Tăng cường đầu tư cơ sở hạ tầng và phát triển nguồn nhân lực: các địa phương cần bố trí quỹ đất cho khu xử lý CTRSH theo quy hoạch, bố trí đủ kinh phí cho việc đầu tư xây dựng, vận hành hệ thống thu gom, lưu giữ, trung chuyển, vận chuyển và xử lý CTRSH trên địa bàn.

Để công tác xử lý CTRSH được hiệu quả, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà cho biết, Bộ sẽ quy định rõ trách nhiệm của các địa phương trong việc thực hiện vấn đề này.

Phát biểu chỉ đạo tại Phiên giải trình, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Đức Hải đánh giá cao những ý kiến đóng góp cũng như sự giải trình của Bộ Tài nguyên và Môi trường cùng các Bộ ngành liên quan đối với những câu hỏi, ý kiến của các đại biểu Quốc hội, đại diện các địa phương, doanh nghiệp... Đồng thời Phó Chủ tịch Quốc hội cũng đề nghị phản ánh rõ hơn vấn đề giải phóng mặt bằng, giải quyết thu gom rác thải ở các địa phương và làm rõ trách nhiệm trong xử lý rác thải, cơ chế để địa phương xử lý CTRSH; Đánh giá về các mô hình tốt cần được triển khai rộng, phát huy nguồn lực của địa phương thực hiện xử lý rác thải biển.

Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Đức Hải cũng đề nghị Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường rà soát Luật Bảo vệ môi trường liên quan đến xử lý rác thải; đề nghị Ủy ban phối với các Ủy ban của Quốc hội và các cơ quan hữu quan xem xét vấn đề tài chính, công nghệ, kinh tế, đầu tư cho xử lý CTRSH. Theo đó, cần có sự tư vấn, tiếp cận công nghệ tiên tiến, hiện đại liên quan đến xử lý CTRSH. Những vấn đề mà Bộ Tài nguyên và Môi trường đề xuất về cơ chế, chính sách cần có sự giải quyết dứt điểm, tạo an toàn với người dân...

Về phía Bộ Kế hoạch và Đầu tư cần làm rõ danh mục chi đầu tư cho khoa học, công nghệ và môi trường. Việc đầu tư, xử lý CTRSH phải vận hành theo cơ chế thị trường. Lộ trình biến phí thành giá là phải bắt buộc. Để giảm thiểu CTRSH, người xả rác thải rắn sinh hoạt, rác thải bừa bãi gây ra ô nhiễm môi trường phải bị phạt tiền. Ngoài ra, cần có sự thay đổi căn bản để thu hút lao động vào xử lý CTRSH, địa phương và người dân tham gia tích cực hơn vào việc xử lý CTRSH.