Tài nguyên và phát triển

Lãng phí thực phẩm và gánh nặng môi trường: Câu chuyện từ những bữa ăn

Chu Hải • 10/11/2025 20:08

Giữa lòng Hà Nội phồn hoa, những bàn ăn tràn ngập món ngon đã trở thành biểu tượng của sự sung túc. Thế nhưng, sau mỗi bữa tiệc xa hoa, mỗi bữa cơm thừa là những túi rác nặng trĩu, không đơn thuần chỉ là thức ăn bỏ đi mà còn âm thầm trở thành gánh nặng môi trường khổng lồ mà ít ai nhìn thấy.

“

Lãng phí thực phẩm không chỉ là câu chuyện của bữa ăn, mà còn là một lát cắt phản chiếu lối sống, hệ thống tiêu dùng và cách con người
đang đối xử với tài nguyên Trái đất.

Khi “miếng ngon” hóa "gánh nặng môi trường"

Buổi tối cuối tuần, nhà hàng buffet trên đường Nguyễn Hoàng (quận Nam Từ Liêm, Hà Nội) đông nghẹt người. Không khí bên trong mát lạnh, sáng rực dưới ánh đèn vàng. Dòng người nối nhau đi dọc quầy thức ăn, đĩa trên tay luôn đầy ắp, từ sushi, tôm hùm, cá hồi, các loại thịt hảo hạng, salad, đến bánh ngọt… Mỗi người chọn đủ món, như thể chỉ sợ bỏ lỡ một “miếng ngon” nào đó.

Anh Nguyễn Đình Tuấn (42 tuổi, Hà Nội), người đã gắn bó với bếp của nhà hàng hơn 6 năm, vừa quan sát khách hàng vừa khẽ thở dài. “Cứ đến cuối tuần, lượng đồ ăn thừa nhiều gấp đôi ngày thường. Có hôm, chúng tôi phải đổ bỏ gần 100 ký thực phẩm, nhiều đĩa đồ ăn còn y nguyên.” Anh Tuấn chỉ về những khay đồ ăn bị bỏ lại: “Có đĩa thịt nướng vẫn còn 3–4 miếng, có đĩa sushi chỉ bị gắp dở một miếng rồi để lại. Nhiều người lấy đầy tay, rồi ăn vài miếng lại bỏ. Họ nghĩ trả tiền rồi nên muốn lấy bao nhiêu cũng được.”

Khi nhà hàng đóng cửa, nhóm nhân viên dọn dẹp tất bật gom rác. Tiếng nhựa, tiếng thủy tinh va vào nhau chan chát. Một chiếc thùng rác to bằng nửa người chứa đầy những thứ từng là món ăn hảo hạng: Cá hồi, bánh mì, rau củ… tất cả trộn lẫn thành hỗn hợp ướt át, bốc mùi nồng. “Chúng tôi phải đổ riêng ra túi đen, sáng hôm sau xe rác sẽ đến chở đi” - Anh Tuấn nói. “Có món mới bỏ cách đây vài tiếng, vẫn còn nóng, mà cũng phải vứt.”

Chị Nguyễn Mai (26 tuổi, Hưng Yên) - Nhân viên phục vụ của nhà hàng chia sẻ: “Tôi đi làm mới thấy rõ, lượng thức ăn người ta bỏ đi nhiều kinh khủng. Có hôm nhìn mà xót. Cứ tưởng là nhà hàng được ăn lại đồ dư, nhưng không được phép. Thế là đổ hết đi”.

Những “bữa tiệc thừa” ấy diễn ra hàng ngày giữa trung tâm Hà Nội, nơi mỗi đêm, xe chở rác nối đuôi nhau hướng về các bãi tập kết đã quá tải của thành phố.

Tình cảnh này không chỉ diễn ra ở các nhà hàng, quán ăn. Theo chân PV đến khu chợ đầu mối Long Biên vào một buổi chiều muộn, khung cảnh buôn bán vẫn tấp nập, xe hàng ra vào liên tục. Trên nền sàn ướt át, giữa những sọt rau quả tươi ngon là những thùng rau dập, hoa quả thối – “phế phẩm” còn sót lại sau một ngày giao dịch. “Ngày nào chẳng có vài tạ bị bỏ đi. Nhiều khi chỉ dập một góc mà người ta không mua, chúng tôi cũng đành đổ bỏ,” chị Bùi Xuân Hòa (36 tuổi, Hà Nội) – một tiểu thương bán rau tại chợ chia sẻ. Hình ảnh ấy lặp lại ở hàng trăm khu chợ, siêu thị, nhà hàng trong thành phố.

“

Theo thống kê mới nhất, mỗi năm Việt Nam lãng phí hơn 8 triệu tấn thực phẩm, trong đó phần lớn vẫn còn ăn được hoặc có thể tận dụng. Con số khổng lồ ấy không chỉ khiến đất nước tổn thất khoảng 3,9 tỷ USD, tương đương gần 2% GDP, mà còn khiến Việt Nam trở thành quốc gia đứng thứ hai ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương về mức độ lãng phí thực phẩm.

Theo PGS.TS Bùi Thị An, chính sự thay đổi trong thói quen và nhận thức đã khiến thực phẩm vốn là nguồn tài nguyên quý giá trở thành rác thải chỉ sau vài giờ xuất hiện trên bàn ăn.

Một vòng lãng phí vô hình

Nếu ở nhà hàng, thực phẩm bị lãng phí bởi thói quen “ăn cho biết, lấy cho đủ”, thì trong các gia đình, sự lãng phí lại đến từ nếp nghĩ “ăn dư cho sang”.

Trong căn hộ chung cư ở phường Phú Diễn (Hà Nội), anh Nghiêm Văn Chính (32 tuổi, Hà Nội) một nhân viên văn phòng đang dọn cơm tối. Bữa cơm gia đình anh có 4 người, nhưng bàn ăn bày đến 6 món: Canh, thịt luộc, giò, rau xào, đậu phụ,... thêm cả đồ ăn cũ từ ngày hôm trước. “Thói quen của tôi là nấu dư một chút, để phòng vợ hoặc con ăn thêm,” anh nói. Nhưng thực tế, bữa ăn kết thúc khi nồi cơm còn gần nửa, những đĩa thức ăn còn ngổn ngang. “Ngày nào cũng thừa, mà để lại thì hỏng, nên tôi đành đổ đi.”

Anh Chính kể: “Tôi biết là lãng phí, nhưng thành thói quen rồi. Hơn nữa, thấy đĩa cơm đầy đủ thì yên tâm, còn thiếu món lại sợ khách chê.” Câu nói tưởng chừng bình thường ấy lại chính là chân dung của hàng triệu gia đình thành thị, nơi sự no đủ đôi khi vượt quá nhu cầu thực tế, và sự tiện nghi khiến con người dễ quên đi công sức phía sau một bát cơm.

“

Có tới 87% hộ gia đình thừa nhận đã lãng phí ít nhất hai dĩa thức ăn mỗi tuần. Cơm, bún, phở, mì chiếm tỷ trọng cao nhất trong thực phẩm bị bỏ đi (68%), tiếp theo là thịt cá đã nấu chín (53%) và rau củ (44%).

Điều này bắt nguồn từ nhiều yếu tố văn hóa và tâm lý đặc thù: Thói quen “nấu dư để có phần cho người vắng mặt”, tâm lý sĩ diện trong tiệc tùng – “để thừa cho sang”, hay đơn giản là 49% người tiêu dùng quên mất đồ ăn để trong tủ lạnh đến khi hư hỏng.

Theo Food Bank Việt Nam

Ở những bữa tiệc cưới, sinh nhật, lễ hội – nơi người ta thích thể hiện sự hiếu khách bằng mâm cỗ đầy ắp, lượng thức ăn bị bỏ đi có khi lên tới 30–40% tổng số thực phẩm chế biến. Một nhân viên dọn tiệc tại Trung tâm hội nghị quốc gia chia sẻ: “Có tiệc 500 khách, sau khi khách ra về, chúng tôi gom lại gần 100 kg đồ ăn thừa, trong đó nhiều món còn nguyên.”

Rõ ràng, sau khi những bữa ăn kết thúc, câu chuyện lãng phí vẫn chưa dừng lại. Những túi rác đen chứa đầy cơm thừa, rau bỏ được người dân mang đi vứt. Những công nhân vệ sinh lại gom lại, chất lên xe rác. “Mỗi ngày chúng tôi thu vài tấn rác chỉ từ các hộ dân. Mùi hôi từ rác thực phẩm kinh khủng lắm, nhất là mùa hè,” bà Chi (60 tuổi, Hà Nội), công nhân thu gom rác tại phường Yên Hòa chia sẻ.

Mối hiểm họa khôn lường đối với khí hậu và môi trường

Ít ai nghĩ rằng, những phần cơm thừa hay chén canh bỏ lại trên bàn ăn lại đang âm thầm góp phần làm nóng lên hành tinh này.

“

Khoảng 31% tổng lượng phát thải khí nhà kính toàn cầu xuất phát từ hệ thống nông sản thực phẩm, từ khâu sản xuất, chế biến, vận chuyển cho đến tiêu thụ. Dù được ăn hay bị vứt bỏ, thực phẩm vẫn để lại một “dấu chân carbon” khổng lồ.

Theo Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO)

Khi rác thải thực phẩm bị chôn lấp, quá trình phân hủy trong điều kiện yếm khí tạo ra khí metan (CH₄) — loại khí gây hiệu ứng nhà kính mạnh gấp 25 lần CO₂. Ở nhiều quốc gia, bãi rác thực phẩm đã trở thành “kho phát thải” metan khổng lồ, chiếm tới 15% lượng phát thải metan toàn quốc. Tại Việt Nam, phần lớn rác thực phẩm vẫn bị chôn trực tiếp, không qua phân loại hay thu hồi khí thải, khiến mỗi bữa cơm thừa vô tình “gửi thêm” vào bầu khí quyển một phần khí nóng lên toàn cầu.

Theo PGS.TS Bùi Thị An, để khắc phục, cần hướng đến việc phân loại và xử lý rác hữu cơ tại nguồn, biến chất thải thành tài nguyên, thay vì để tự phân hủy. “Sau phân loại và thu gom, cần áp dụng công nghệ sản xuất phân bón hoặc khí sinh học, đó là cách biến rác thành tài nguyên, chứ không phải để nó trở thành nguồn ô nhiễm,” bà nói.

Nhưng khí nhà kính chỉ là một phần của câu chuyện. Phía sau mỗi món ăn bị bỏ đi là một khối tài nguyên khổng lồ bị tiêu hao vô ích.

“

Hơn 1/4 diện tích đất nông nghiệp toàn cầu được dùng để sản xuất thực phẩm không bao giờ được ăn. Hàng tỷ lít nước ngọt, hàng triệu lít nhiên liệu hóa thạch, điện năng, và phân bón bị sử dụng mà không mang lại giá trị thực.

Theo Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO)

Ở Việt Nam, chỉ riêng sản xuất lúa gạo – ngành tiêu thụ nước lớn nhất, mỗi năm đã thất thoát hàng triệu tấn do bảo quản kém và tiêu dùng dư thừa. Điều đó đồng nghĩa với việc hàng tỷ mét khối nước ngọt và hàng chục nghìn ha đất canh tác đã bị “nuốt chửng” một cách lãng phí.

Không dừng lại ở đó, rác thải thực phẩm còn là nguồn phát tán vi nhựa tiềm ẩn. Nhiều thực phẩm bị vứt đi kèm bao bì nhựa, khi phân hủy sẽ giải phóng hàng trăm nghìn mảnh vi nhựa vào đất, nước, rồi quay trở lại bàn ăn của chính con người qua chuỗi thực phẩm. Một vòng luẩn quẩn khó dứt.

Lãng phí thực phẩm cũng đồng nghĩa với sự hủy hoại đa dạng sinh học. Khi con người khai thác đất, nước, rừng để sản xuất dư thừa, môi trường sống tự nhiên của nhiều loài bị mất đi. Ở Việt Nam, việc mở rộng diện tích trồng lúa, cây công nghiệp và nuôi trồng thủy sản quá mức đã góp phần thu hẹp rừng tự nhiên, khiến nhiều loài đặc hữu như voọc chà vá chân nâu, cu li hay các loài chim quý hiếm mất nơi sinh sống.

Tất cả những điều đó cộng hưởng thành một “hóa đơn môi trường” khổng lồ mà thế giới và cả Việt Nam đang phải trả: Không chỉ là lượng khí thải khổng lồ, mà còn là đất đai thoái hóa, nguồn nước suy kiệt, đa dạng sinh học mất mát và hệ sinh thái bị tổn thương.

Khi nhận thức thay đổi, hành động sẽ bắt đầu

Trên thế giới, nhiều quốc gia đã xem giảm lãng phí thực phẩm là một trụ cột của chiến lược ứng phó biến đổi khí hậu.

Pháp ban hành luật cấm siêu thị vứt bỏ đồ ăn còn dùng được, yêu cầu tặng lại cho tổ chức từ thiện hoặc tái chế làm thức ăn chăn nuôi. Nhật Bản triển khai chiến dịch “Mottainai” – một khái niệm văn hóa khuyến khích trân trọng tài nguyên, coi việc bỏ thừa là hành động đáng xấu hổ. Các nước Bắc Âu phát triển hệ thống “ngân hàng thực phẩm”, thu gom và phân phối thực phẩm thừa cho người nghèo, đồng thời ứng dụng công nghệ sinh học để tái chế rác hữu cơ thành năng lượng sinh học.

Tại Việt Nam, những nỗ lực còn khiêm tốn nhưng đang dần xuất hiện. Dự án “Hanoi Food Rescue” (Biệt đội giải cứu đồ ăn) do nhóm sinh viên khởi xướng từ năm 2013 đã cứu hàng trăm tấn thực phẩm từ các nhà hàng, khách sạn, phân phối và chia sẻ cho những người có hoàn cảnh khó khăn.

Nhiều người dân tại các địa phương đã thực hiện việc phân loại rác tại nguồn, hay ủ rác hữu cơ thành phân bón. Tuy quy mô chưa lớn, song những sáng kiến ấy cho thấy nhận thức đang dần thay đổi.

Trong nhiều trường học, giáo viên lồng ghép bài học về tiết kiệm thực phẩm vào hoạt động ngoại khóa. “Trẻ con bây giờ học rất nhanh. Mỗi khi ăn cơm, các em tự giác lấy vừa đủ, nhắc nhau không bỏ thừa,” cô Trần Hồng Chúc (34 tuổi, Hà Nội), giáo viên tiểu học ở phường Láng (Hà Nội) chia sẻ.

“

Những hạt giống nhỏ của ý thức nếu được gieo trồng bền bỉ có thể tạo thành thay đổi lớn trong tương lai. Bởi lãng phí thực phẩm không chỉ là câu chuyện đạo đức, mà còn là một bài toán phát triển bền vững. Khi thực phẩm bị vứt đi, không chỉ nguồn lực kinh tế mất đi, mà đất, nước, năng lượng – những yếu tố nuôi sống con người cũng bị lãng phí theo.

Và có lẽ, điều cần nhất là sự đồng lòng từ chính mỗi bữa cơm gia đình. Hành động nhỏ như lên kế hoạch mua sắm hợp lý, ăn vừa đủ, bảo quản đúng cách… có thể góp phần tạo nên thay đổi lớn. Khi xã hội biết trân trọng từng hạt gạo, từng cọng rau, nghĩa là con người đã học lại cách sống hòa hợp với tự nhiên – điều mà thế hệ đi trước từng coi là lẽ hiển nhiên.

Thiệt hại hàng nghìn tỷ USD do thất thoát, lãng phí thực phẩm mỗi năm