Làng rèn đem lửa vào Tết

Các làng rèn của người Nùng An một thuở đã tạo nên kỳ tích của dân tộc bằng việc rèn vũ khí và chế tác thành công súng đại bác trong cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm. Những dấu tích để lại chính là minh chứng lịch sử xác đáng nhất về công binh xưởng đúc rèn cơ khí Phúc Sen và là nơi chế tạo vũ khí của triều đại nhà Mạc. Trong thời bình lại tạo nên những dụng cụ, nông cụ siêu sắc, siêu bền phục vụ đời sống sinh hoạt, sản xuất như: Dao chặt, dao thái, kéo, cuốc, búa, liềm….

Bà Nông Thị Nga ở bản Cả Poóc, xã Mã Ba, huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng đi chợ Nà Giàng vừa chọn được một cặp dao cho dịp Tết Nguyên đán này, cho biết: “Mọi năm mua có 2 con, anh này làm dao đẹp hơn, dao sắc hơn. Dao Nùng An có thể đem theo đi núi lấy củi, đem đi lấy cỏ, phát rẫy, nhiều người mua lắm”. Vào dịp Tết Nguyên đán, từ đêm 30 Tết, các thợ rèn cất hết đồ nghề và quét dọn lò rèn sạch sẽ. Để tẩy uế trừ tà và đón mừng năm mới, họ cắm một cành lá bưởi lên lò rèn và cắm cành lá bưởi trước cửa nhà. Suốt đêm 30 Tết thắp hương ở lò rèn như thắp hương ở ban thờ tổ tiên để đón tổ tiên về ăn Tết với con cháu, phù hộ cho lò rèn của họ luôn đỏ lửa và vang tiếng búa đe. Sáng mùng một Tết làm cơm cúng tổ tiên xong, người dân bê mâm cơm cúng đó ra ngoài sàn để cúng ông tổ nghề. Đồ cúng gồm: 1 con gà sống, 1kg thịt lợn, 1 cặp bánh dày, 10 phong bánh khảo, rượu, vàng hương... Người thợ rèn chính trong gia đình sẽ nhóm lửa lò rèn và rèn một vài dụng cụ với ý nghĩa mong cả năm lò rèn luôn được đỏ lửa, làm được nhiều sản phẩm tốt và mua may, bán đắt. Vào dịp Rằm tháng Bảy, lễ cúng tổ nghề rèn cũng được tiến hành sau khi làm cơm cúng tổ tiên và cúng thổ công đầu làng.

Ông Lương Văn Trường ở xã Phúc Sen, huyện Quảng Hòa, tỉnh Cao Bằng cho biết: “Tôi đã theo nghề rèn được 13 - 14 năm, có các loại dao: Dao liềm, dao quắm, dao phay, cưa, đục, dao lắp máy băm rau lợn, dao mài, đá mài,... Khi làm rất vất vả, chọn mua từng thanh nhíp thép, cho vào lửa, nung đỏ, cắt làm đôi, rồi đập tạo hình, ai làm giỏi thì được nhiều nhất là 4 con dao/ngày. Nhiều người nhận xét là dao dùng rất bền và sắc. Trong cả nước có nhiều nơi rèn dao nhưng họ làm khác, ví dụ như dao quắm, họ tôi lưỡi dao bằng đá còn Phúc Sen thì bằng nước lã, mài bằng đá thì dễ hơn nhưng sẽ không tôi tốt bằng”.

Bước chân vào làng ở đâu cũng thấy lò rèn. Sản phầm rèn của làng làm ra là các công cụ cầm tay chất lượng cao phục vụ đời sống hàng ngày. Những công cụ bằng sắt thép được tạo nên ở đây chỉ sử dụng các lò rèn thủ công, bằng mắt, bằng đôi bàn tay cùng kinh nghiệm lâu năm trong nghề. Người thợ rèn có thể xác định được độ chín của sản phẩm trong lò than để kịp đem nhúng vào chậu nước bên cạnh bể thụt hơi. Chỉ như vậy mà những con dao quắm, cái rìu, cái kéo đều đạt độ cứng, độ dẻo cần thiết với công dụng của nó. Thương hiệu dao Phúc Sen nổi tiếng cả nước bởi dao được tôi rèn bằng thép tốt nhất và tuân thủ quy trình rèn dao khắt khe nhất từ bàn tay của những người thợ lành nghề cha truyền con nối nhằm tạo ra những sản phẩm dao, kéo “siêu chất”.

Đến nay, toàn tỉnh Cao Bằng có 5 làng nghề được công nhận, gồm: Làng nghề rèn Phúc Sen, Làng nghề hương Phja Thắp, Làng nghề giấy bản Quốc Dân, xã Phúc Sen (Quảng Hòa); Làng nghề làm đường phên Bó Tờ, thị trấn Hòa Thuận (Quảng Hòa); Làng nghề làm hương thảo mộc xóm Nà Kéo, xã Trường Hà (Hà Quảng). Trên địa bàn xã Phúc Sen đã có khoảng 150 lò rèn gia đình đang hoạt động, góp phần giải quyết việc làm cho nhiều nhân khẩu trong xã. Vượt con đèo Mã Phục, khách đến đây để trực tiếp nhìn, rồi nghe những câu chuyện của người thợ lâu năm, du khách mới thấy thêm nhiều điều thú vị về cái nghề rèn trông lắm vất vả này. Trải qua bao năm tháng với những nốt thăng trầm, làng nghề rèn Phúc Sen vẫn giữ được phong thái truyền thống và những nét văn hóa đặc trưng của người Nùng An. Các làng rèn ở Phúc Sen trở thành điểm đến ấn tượng với du khách thập phương, góp phần làm phong phú thêm hành trình khám phá Công viên địa chất Non nước Cao Bằng.