Bài 2 - Giải pháp nào "hồi sinh" các dòng sông ô nhiễm

Đây được xem là văn bản rất quan trọng, đánh dấu lần đầu tiên có Quy hoạch tài nguyên nước quốc gia trong đó nêu mục tiêu cải tạo, phục hồi các dòng sông ở đô thị đang cạn kiệt và ô nhiễm. Tuy nhiên, còn rất nhiều khó khăn để thực hiện mục tiêu này, khi các nguồn thải đổ vào sông, hồ chưa được kiểm soát; việc tổ chức và quản lý hệ thống sông ngòi, kênh, rạch chưa được phân định rõ ràng…

Mới chỉ dừng lại ở mức đề xuất hoặc thí điểm

Từ nhiều năm trước, Hà Nội đã đưa ra và thực hiện một số giải pháp để giảm ô nhiễm và làm sạch hệ thống sông, hồ nội đô. Tuy nhiên, những giải pháp đã thực hiện cũng chưa đem lại hiệu quả rõ rệt. Trong khi hàng ngày, 90% của khoảng 400.000m3 nước thải sinh hoạt và hơn 1.000m3 rác thải không hề được xử lý, đổ thẳng vào các ao hồ, sông ngòi.

Trong khi đó, đa số các phương án xử lý ô nhiễm chỉ được triển khai trong một khu vực hoặc một khoảng thời gian nhất định nên thiếu hiệu quả trên diện rộng và kết quả không duy trì được dài lâu.

Điển hình như sông Tô Lịch, từ cuối những năm 90, chính quyền thành phố đã bắt đầu tiến hành nạo vét, kè bờ sông nhưng sau đó, các ý tưởng dùng nước sông Hồng rửa sông Tô Lịch năm 2009, làm sạch bằng công nghệ nano-bioreactor năm 2019, hay mới nhất là cải tạo sông Tô Lịch thành công viên văn hóa,… mới chỉ dừng lại ở mức đề xuất hoặc thí điểm.

Hà Nội cũng triển khai xử lý ô nhiễm nguồn nước sông Nhuệ nhưng chưa đạt yêu cầu đề ra. Đồ án thiết kế đô thị hai bên sông Lừ, sông Sét của quận Thanh Xuân cũng đang thực hiện dang dở.

Trong khi đó, Dự án nhà máy xử lý nước thải Yên Xá dự kiến bàn giao năm 2022, hiện vẫn ngổn ngang. 4 dự án khác tại Kiến Hưng, Hà Đông, thị xã Sơn Tây, lưu vực tả sông Nhuệ và Yên Sở mới ở giai đoạn triển khai thủ tục đầu tư.

Sự chậm trễ trong việc xử lý ô nhiễm khiến người dân sống dọc các dòng sông cảm thấy bất an vì ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe của con người.

Tình trạng tương tự diễn ra tại nhiều kênh, rạch ở TP.HCM như: Nhiêu Lộc - Thị Nghè, Tham Lương - Bến Cát, rạch Xuyên Tâm,…

PGS. TS. Nguyễn Đinh Tuấn, Phó chủ tịch Hội Nước và Môi trường TP.HCM đánh giá cao nỗ lực của chính quyền các đô thị, như TP.HCM đã cải tạo kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè, giải tỏa các khu nhà “ổ chuột”, đặt hệ thống thu gom nước thải dưới lòng các con kênh. Một số kênh, rạch đã trở lại hiện trạng gần như trước đây, tuy nhiên, nước thải lại được bơm ra sông chứ chưa được xử lý.

"Thứ nhất, chúng ta phải xử lý được tất cả nước thải trước khi thải ra môi trường. Hiện nay, tỷ lệ nước thải được xử lý tại các đô thị còn thấp, như TP.HCM chỉ được khoảng 10%. Thứ hai là phải giải tỏa được các nhà lấn chiếm kênh, rạch và tạo dòng chảy thông thoáng.

Tuy nhiên, kinh phí đầu tư rất lớn, như kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè, chỉ cần giai đoạn I là cải tạo thôi, chưa có xử lý nước thải, chúng ta đã tốn hàng trăm triệu USD. Có lẽ vì thế, việc cải tạo các kênh, rạch ở đô thị rất chậm chạp", PGS. TS. Nguyễn Đinh Tuấn nói.

Theo PGS. TS. Phùng Chí Sỹ, Giám đốc Trung tâm Công nghệ môi trường (ENTEC) thì bên cạnh rào cản về nguồn vốn còn nhiều khó khăn khác với các đô thị như việc thu gom nước thải, giải tỏa các nguồn thải trực tiếp xuống kênh, rạch.

"Ta mới làm được phần “ngọn” thôi, cố gắng nạo vét bùn, kè bờ, giải tỏa các nguồn thải trực tiếp trên mặt kênh, chứ còn tất cả nguồn từ xa, thượng nguồn đổ về thì vẫn chưa chặn được. Xây dựng nhà máy xử lý nước thải nhưng thu gom nước thải về nhà máy mới là vấn đề. Đường thu gom nước thải quá cũ rồi, có chỗ rò rỉ, có chỗ tắc nghẽn.

Nước thải và nước mưa chưa tách nhau được, cho nên mùa khô nước thì ít, mùa mưa thì quá tải. Khó khăn thứ hai là ý thức người dân chưa được tốt, lại đổ rác xuống, chính quyền chưa có biện pháp hữu hiệu để ngăn chặn việc đó", PGS. TS. Phùng Chí Sỹ cho biết.

Ngày 6/11, trả lời chất vấn ĐBQH tại kỳ họp thứ 6 Quốc hội khóa XV, Bộ trưởng Tài nguyên và Môi trường (TNMT) Đặng Quốc Khánh nhấn mạnh, để cứu những dòng sông thoát khỏi ô nhiễm thì các đơn vị xả thải phải tham gia vào quá trình này.

“Với hệ thống sông bắc Hưng Hải, cũng như ô nhiễm dòng sông Cầu, cần có cơ chế chính sách về huy động nguồn lực xã hội hóa, huy động sự tham gia của doanh nghiệp tham gia xử lý nước thải, rác thải và gắn trách nhiệm đóng góp của các doanh nghiệp tham gia xả thải. Đồng thời, tăng cường công tác tuyên truyền, vận động Nhân dân, doanh nghiệp thực hiện nghiêm túc quy định của pháp luật; tăng cường quan trắc hệ thống bắc Hưng Hải…” , Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Đặng Quốc Khánh nhấn mạnh.

Thông tin từ Bộ TNMT, đến năm 2022, cả nước có 291 khu công nghiệp (KCN) nhưng chỉ có 265 KCN có hệ thống xử lý nước thải tập trung. Trong 734 cụm công nghiệp, chỉ có 179 cụm công nghiệp có khu xử lý nước thải tập trung. Trong 26 KCN chưa có xử lý nước thải có 7 KCN đang trong giai đoạn hoàn thành.

Trước tình hình đó, Bộ TNMT đã đề ra nhiều giải pháp; kiên quyết và chỉ cho phép các khu sản xuất, kinh doanh, dịch vụ tập trung của KCN. Với KCN mới, muốn đi vào hoạt động phải hoàn thành tiêu chí bảo vệ môi trường, trong đó có hệ thống xử lý nước thải. Đồng thời, Bộ TNMT đề nghị UBND cấp tỉnh tiếp tục quan tâm chỉ đạo đầu tư hệ thống xử lý nước thải tập trung, đặc biệt tại các cụm công nghiệp. Tăng cường công tác kiểm tra, thanh tra, giám sát và xử phạt hành chính.

“Hiện nay chúng ta đang chỉ đạo xây dựng nền kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn. Do vậy, kiên quyết không tiếp nhận thêm hoặc nâng công suất các dự án đầu tư có phát sinh nước thải trong khu sản xuất kinh doanh tập trung, KCN chưa có hệ thống thu gom” - Bộ trưởng Bộ TNMT nói.

Vi phạm sẽ bị xử lý nghiêm

Trước nay, nhiều vụ xả thải không qua xử lý đầu độc các dòng sông bị phát hiện, nhưng dư luận cho rằng việc xử lý còn nhẹ, chưa đủ tính răn đe.

Điển hình như Công ty TNHH Châu Việt Long có các hành vi sai phạm như: thực hiện không đúng một trong các nội dung kế hoạch bảo vệ môi trường đã được cơ quan nhà nước có thẩm quyền xác nhận và hành vi xây lắp, lắp đặt thiết bị, đường ống hoặc các đường thải khác để xả chất thải không qua xử lý môi trường; không vận hành thường xuyên đối với công trình bảo vệ môi trường nhưng chỉ bị UBND thành phố Long Xuyên xử phạt số tiền 36 triệu đồng, không thấm vào đâu so với một loạt những vi phạm.

Cách đây chưa lâu, ngày 28/7/2023, Chánh Thanh tra Bộ TNMT ra quyết định (số 66) xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo vệ môi trường đối với Công ty cổ phần Môi trường Thái Nguyên, số tiền 954.700.000 đồng. Lý do là Công ty này đã có các hành vi xả thải vượt quy chuẩn. Cụ thể, đã xả nước thải vượt quy chuẩn kỹ thuật về chất thải từ 10 lần trở lên (trong trường hợp lượng nước thải từ 5m3/ngày đến dưới 10m3/ngày). Công ty cũng đã thải bụi, khí thải vượt quy chuẩn kỹ thuật về chất thải từ 3 lần trở lên trong trường hợp lưu lượng khí thải 18.263m3/giờ.

Trước đó, ngày 28/6, Phòng Cảnh sát môi trường Công an tỉnh Hà Nam phát hiện bắt quả tang Công ty TNHH dệt may Vũ Băng (chuyên tái chế vải sợi, trụ sở tại huyện Lý Nhân, Hà Nam) thực hiện hành vi xả nước thải chưa qua xử lý ra sông Châu Giang. Căn cứ các hành vi vi phạm, Công an tỉnh Hà Nam đã tham mưu UBND tỉnh ra quyết định xử phạt vi phạm hành chính lĩnh vực bảo vệ môi trường số tiền hơn 2,6 tỷ đồng đối với Công ty TNHH dệt may Vũ Băng.

Có thể thấy, việc xử lý hành vi xả thải ra sông chưa qua xử lý cần phải được tiến hành kiên quyết hơn, mức phạt phải tương xứng với hành vi sai phạm, tính đến tác hại trước mắt cũng như lâu dài. Chỉ có như vậy, dần dần các dòng sông mới được hồi sinh.

Tại phiên chất vấn và trả lời chất vấn Kỳ họp thứ 6 Quốc hội khóa XV vừa qua, khi trả lời câu hỏi về giải pháp trước thực trạng ô nhiễm của các dòng sông mà cụ thể là sông Cầu và hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải, Bộ trưởng Bộ TNMT Đặng Quốc Khánh cho biết, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã phối hợp với Bộ Công an thực hiện rất nghiêm các công việc ra quân, kiểm tra các khu công nghiệp, vùng công nghiệp và đã xử phạt hành chính rất nhiều doanh nghiệp xả thải không đúng quy định. Bộ cũng tiếp tục tăng cường công tác quan trắc hệ thống thủy lợi và làm việc với các địa phương, dùng các nguồn lực tiếp tục cố gắng xử lý tình trạng ô nhiễm.

Bộ trưởng cho biết, hiện nay một số địa phương như Hưng Yên đã có những giải pháp xử lý, thu gon xử lý nước thải tại các khu dân cư.

Tuy nhiên, Bộ trưởng khẳng định, để đảm bảo hệ thống nước thải đô thị và nông thôn được xử lý cần rất nhiều nguồn lực, chưa kể cần có giải pháp xây dựng nhà máy xử lý và vận hành nhà máy.

Cũng theo Bộ trưởng Đặng Quốc Khánh thì vấn đề ô nhiễm ở các dòng sông, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã làm việc với báo cáo với Thủ tướng Chính phủ đề xuất các cấp có thẩm quyền cần có một Chương trình mục tiêu quốc gia xử lý ô nhiễm môi trường, xử lý các dòng sông chết.

Cần xác định các nhóm giải pháp cụ thể

Việt Nam có mạng lưới sông ngòi chằng chịt và đầy tiềm năng với tổng chiều dài hơn 41.900km. Tổng cộng khoảng 2.360 con sông có chiều dài trên 10km. Trong đó có 109 sông chính, 93% sông sông nhỏ và ngắn. Dọc bờ biển, cứ khoảng 23 km sẽ có một cửa sông. Hệ thống 16 lưu vực sông lớn với diện tích trung bình trên 2500 km2 và chiếm 9/16 lưu vực có diện tích trên 10.00 km2. Các hệ thống sông lớn bao gồm: Hệ thống sông Hồng: Tổng chiều dài 1.149km, diện tích lưu vực 143.700 km2. Đây là hệ thống sông lớn với rất nhiều phụ lưu; Hệ thống sông Thái Bình: Tổng chiều dài khoảng 16.50 km, diện tích lưu vực khoảng 10.000 km2; Hệ thống sông Mã; Hệ thống sông Cả; Hệ thống sông Thu Bồn; Hệ thống sông Ba; Hệ thống sông Đồng Nai và hệ thống sông Cửu Long.

Đầu tháng 10/2023, Ủy hội sông Mekong quốc tế đã công bố Báo cáo hiện trạng sông Mekong năm 2023. Được thực hiện 5 năm một lần, Báo cáo cho thấy dòng chảy của sông Mekong đã thay đổi.

Ngày 27/12/2022, Chính phủ phê duyệt Quy hoạch tài nguyên nước thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050, đây được xem là văn bản rất quan trọng, đánh dấu lần đầu tiên có Quy hoạch tài nguyên nước quốc gia.

TS. Hoàng Dương Tùng, nguyên Phó tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường kỳ vọng quy hoạch tài nguyên nước đầu tiên này sẽ góp phần hồi sinh các dòng sông “chết”: "Một trong những mục tiêu của bản quy hoạch này là năm 2025 - 2030, khoảng 30% nước thải đô thị từ loại II trở lên được thu gom và xử lý đạt quy chuẩn môi trường.

“Tôi nghĩ đây là tham vọng cực lớn, trách nhiệm không chỉ Bộ Tài nguyên - Môi trường mà của tất cả bộ, ngành, rồi đến các địa phương có khai thác, sử dụng tài nguyên nước. Dựa trên quy hoạch này, chúng ta đề ra những chương trình cụ thể để thực hiện bài bản, quyết liệt, tránh tình trạng “đầu voi, đuôi chuột”, nguyên Phó tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường chia sẻ.

Cũng đánh giá cao vai trò của Quy hoạch tài nguyên nước Quốc gia trong việc cải tạo các dòng sông ô nhiễm, nhưng PGS. TS. Phùng Chí Sỹ cho rằng, cần tạo nguồn kinh phí bằng cách xã hội hóa. Đó là những chính sách thu hút nhà đầu tư, như cải tạo sông ngòi, kênh rạch được ưu tiên sử dụng một phần đất hai bên bờ sông để xây dựng công trình cho thuê, kinh doanh.

Một mục tiêu quan trọng của quy hoạch tài nguyên nước thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050 là phấn đấu đến năm 2030 thu gom, xử lý nước thải đạt tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật trước khi xả ra môi trường đạt từ 30% tổng lượng nước thải tại đô thị loại II trở lên và 10% từ đô thị từ loại V trở lên. Qua đó giúp nhiều dòng sông bị suy thoái, cạn kiệt, ô nhiễm sẽ được phục hồi

Mà để giải quyết vấn đề ô nhiễm nhằm hồi sinh dòng chảy thì ngay từ trong quy hoạch vừa nêu cần xác định các nhóm giải pháp cụ thể:

Giải pháp trọng tâm đầu tiên là phải kiểm soát được ô nhiễm từ sớm, từ xa và ngay tại nguồn xả ra sông, sau đó mới tính tới các mục đích khác như phát triển du lịch, giao thông…bằng cách bổ sung các quy định về quy chuẩn xử lý nước thải ra sông, hồ để ngăn chặn tái ô nhiễm dòng chảy đồng thời phân định rõ, quy trách nhiệm với việc tổ chức và quản lý hệ thống sông ngòi, kênh rạch với từng cơ quan, từng địa phương.

Thứ 2 là dù cải tạo thế nào thì cũng phải làm cho những dòng sông này có dòng chảy bởi tất cả các dòng sông tất yếu phải có dòng chảy, phải có giải pháp bổ cập nước thường xuyên cho dòng sông; đưa nước sạch vào tạo dòng chảy, tạo cảnh quan cho sông,…; Nếu không có dòng chảy mà hàng ngày lại bị đổ thêm hàng trăm ngàn mét khối nước thải sinh hoạt thì những dòng sông nội đô làm sao "sống" nổi?

Tiếp theo, quy hoạch phải nhìn thấy và đánh thức được các giá trị về cảnh quan, văn hóa, giá trị khai thác kinh tế của các con sông đô thị như các phương án để dòng sông trở thành các điểm du lịch, văn hóa. Để khi những con sông này được cải tạo thì những người hưởng lợi đầu tiên là những người dân sống ở hai bên bờ sông; từ đó người dân nhận thấy rõ những lợi ích và có động lực giữ gìn “dòng sông sạch”

Để có được những dòng chảy trong xanh trở lại còn đòi hỏi các giải pháp triển khai phải đồng bộ: nhiều ngành, nhiều địa phương, nhiều quy hoạch có liên quan nhau. Như nhiều đô thị trên thế giới đã thực hiện các biện pháp tổng thể, từ hệ thống pháp luật đến xây dựng hệ thống quản lý, điều phối rác thải, xử lý nước thải tiên tiến và thành công giúp sông ngòi đỡ ô nhiễm hơn.

Thêm vào đó, các giải pháp cải tạo sông nội đô trong Quy hoạch tài nguyên nước phải đặt trong quy hoạch tổng thể liên kết với các ngành khác như: tiêu thoát lũ, cấp nước, phát triển không gian và bảo vệ môi trường, các yếu tố cảnh quan, lịch sử, địa lý, văn hóa.

Trước mắt từ nay đến năm 2025, Bộ Tài nguyên và Môi trường sẽ nghiên cứu xây dựng đề án thí điểm xã hội hóa phục hồi sông Nhuệ, sông Đáy, sông Bắc Hưng Hải và Ngũ Huyện Khê trình Chính phủ xem xét, phê duyệt làm căn cứ triển khai.

Đây là bước đi cụ thể nhằm triển khai Quy hoạch tài nguyên nước. Mà nếu làm quyết liệt, hiệu quả các giải pháp với quy hoạch đồng bộ thì chúng ta hoàn toàn có thể phục hồi các con sông trong nội đô; người dân đô thị sẽ không còn phải khắc khoải: Đến bao giờ những “dòng sông chết” hết ô nhiễm?