Nguy cơ thiếu tài nguyên cát trên toàn cầu

Cát là nguyên liệu chính của ngành xây dựng và phần lớn cát khai thác ở đâu sẽ được dùng ngay gần đó. Tuy nhiên, cát cũng là mặt hàng xuất khẩu, được các quốc gia như Trung Quốc hay Singapore nhập nhiều. Nhu cầu này tăng cao tới mức các nước chung quanh Singapore như Indonesia, Campuchia hay Malaysia đã cấm xuất khẩu cát.

Việc khai thác cát quá độ nhằm đáp ứng cho ngành xây dựng đang gây hậu quả cho mọi lĩnh vực của đời sống, như ảnh hưởng nông nghiệp khi lớp cát mỏng đi; nước biển xâm nhập lớp nước ngầm, khiến đất đai nhiễm mặn không còn canh tác được. Bên cạnh đó, các tàu hút cát xáo trộn môi trường đáy sông, đáy biển, phá hủy hệ sinh thái tự nhiên. Các bãi biển du lịch dần dần bị sụt lún do cát trượt xuống những hố trũng mà tàu hút cát tạo ra. Việc hút cát dưới đáy sông, đáy biển làm cho cấu trúc đất ven bờ yếu đi, gây sạt lở.

Không chỉ dùng vào hoạt động xây dựng, cát là loại vật liệu không thể thiếu trong các lĩnh vực như khoan dầu, sản xuất chip điện tử, kính, mỹ phẩm và nhiều lĩnh vực sản xuất khác. Nhu cầu cát cho xây dựng trên khắp thế giới, nhất là ở châu Á, đã gia tăng với tốc độ chóng mặt. Đồng thời, việc xây dựng đập tràn lan trên các hệ thống sông ngòi ở rất nhiều nước đã làm giảm lượng cát bồi lắng có thể khai thác.

Ảnh minh họa

Dù không thể tính toán chính xác lượng khai thác nhưng cát đang chiếm 85% lượng khai thác toàn cầu mỗi năm, tương đương hơn 40 tỷ tấn và trở thành loại tài nguyên được khai thác nhiều nhất thế giới.

Ở châu Á và châu Phi, một sự bùng nổ xây dựng đã làm tăng nhu cầu gấp ba lần trong 2 thập kỷ qua. Trên toàn cầu, dự báo việc khai thác cát và sỏi được dự đoán sẽ tăng lên 82 tỷ tấn vào năm 2060. Tổng giá trị thị trường khai thác cát ước tính đạt 70 tỷ USD và có thể cao hơn do khó thống kê được nguồn khai thác lậu.

Tuy nhiên, việc khai thác thường xuyên cũng sẽ gây ra những hậu quả khôn lường. Cụ thể, việc Singapore là một trong những quốc gia nhập khẩu nhiều cát nhất trên thế giới đang khiến các nước láng giềng không hài lòng. Hầu hết các nước láng giềng của Singapore đã có những biện pháp siết chặt quản lý. Theo UNEP, xuất khẩu cát sang Singapore được cho là nguyên nhân gây ra sự biến mất của 24 đảo cát Indonesia.

Chính vì vậy, từ năm 2007, Indonesia đã chính thức cấm xuất khẩu cát sang Singapore vào năm 2007. Trong hai năm qua, Campuchia và Malaysia cũng đã cấm xuất khẩu cát biển vì lý do môi trường. Lệnh cấm Malaysia trong năm 2018 có thể sẽ có tác động lớn đến Singapore, vì Malaysia là nguồn cung cấp 96% lượng cát nhập khẩu của Singapore vào năm ngoái.

Đáng chú ý, nhu cầu về cát ngày càng tăng đã dẫn đến buôn bán cát trái phép ở các nền kinh tế đang phát triển và mới nổi trên toàn thế giới đang có những hậu quả nghiêm trọng. Ở Ma-rốc, khoảng một nửa số cát mà quốc gia này sử dụng là do khai thác trái phép từ bờ biển. Xói mòn đã gây ra vấn đề nghiêm trọng cho ngành du lịch đất nước.

Việc xây dựng đập tràn lan trên các hệ thống sông ngòi ở rất nhiều nước đã làm giảm lượng cát bồi lắng có thể khai thác, gây ra tình trạng khai thác trái phép tài nguyên cát ở các quốc gia như Ấn Độ, Morocco, Kenya …

Tương tự, toàn bộ hệ sinh thái của dòng sông Mekong đang bị đe dọa. Các nghiên cứu về hạ lưu sông Mekong cho thấy lòng sông đã bị hạ thấp vài mét chỉ trong vài năm, làm xói mòn và sạt lở tại Campuchia, Việt Nam trong nhiều năm gần đây.

Nhiều khu vực bị khai thác quá đà không kịp tái tạo một cách tự nhiên, qua đó làm ô nhiễm môi trường, hủy hoại nguồn sống và gián tiếp tạo nên các vụ thiên tai. Trong khi khai thác cát rất dễ dàng và nhanh chóng thì trái đất lại phải tốn hàng nghìn năm mới dựng nên được loại cát phù hợp cho xây dựng.

Trước tình hình tài nguyên cát ngày càng cạn kiệt, các chuyên gia nhận định rằng, điều đáng chú ý là ngày càng khó tìm thấy cát. Một khuyến nghị được đưa ra là loại bỏ các dự án xây dựng không cần thiết.

Đồng thời, khi các quốc gia tiến hành xây dựng, việc tái chế các vật liệu cũ là một lựa chọn tốt, đặc biệt đối với các nước phát triển. Ví dụ, tro tái chế từ chất thải rắn bị đốt cháy cũng có thể thay thế cát. Các chính phủ và doanh nghiệp nên tạo ra chuỗi cung ứng và thiết lập các chính sách theo dõi chặt chẽ nguồn tài nguyên cát để tránh hiện tượng khai thác trộm và trái phép.

Thậm chí, tại Việt Nam, việc chế biến cát nhân tạo, cát nhiễm mặn thành cát xây dựng để đáp ứng nhu cầu cát xây dựng đang tăng nhanh hiện nay. Mặc dù hiệu quả kinh tế cần tính toán thêm, nhưng nếu sử dụng được cát nhiễm mặn cho các công trình được kỳ vọng sẽ giúp giá thành của loại vật liệu này ổn định.

Minh Anh (t/h)