Tranh cãi gay gắt quanh thuế biên giới carbon của châu Âu tại COP30

Tại châu Âu, các nhà sản xuất phát thải mạnh phải trả khoảng 80 euro cho mỗi tấn khí thải carbon, nhằm khuyến khích chuyển đổi sang phương thức sản xuất xanh hơn. Tuy nhiên, điều này khiến họ lo ngại bị cạnh tranh bởi các sản phẩm giá thấp, phát thải cao nhập khẩu từ bên ngoài. Để xử lý nguy cơ này, EU triển khai CBAM, đánh thuế một số mặt hàng nhập khẩu từ các quốc gia không có chi phí carbon tương đương, dự kiến áp dụng chính thức từ ngày 1/1/2026.

EU xem CBAM là minh chứng cho khả năng dùng sức mạnh kinh tế để thúc đẩy chuẩn mực khí hậu toàn cầu. Thổ Nhĩ Kỳ thừa nhận chính cơ chế này đã thúc đẩy nước này ban hành luật cắt giảm khí thải. Tuy nhiên, cách tiếp cận của EU vấp phải phản ứng mạnh từ nhiều nước đang phát triển. Tại COP30, Ấn Độ, Trung Quốc, Nam Phi và Thổ Nhĩ Kỳ là những quốc gia lên tiếng phản đối gay gắt nhất.

“Đây là cú đánh kép vào các nước đang phát triển”, Harjeet Singh, nhà hoạt động thuộc Sáng kiến Hiệp ước Không phổ biến Nhiên liệu hóa thạch của Ấn Độ nói. Theo ông, EU vốn có dấu chân carbon lớn thứ hai thế giới chưa hỗ trợ đủ tài chính cho chuyển đổi năng lượng của các nền kinh tế nghèo hơn, nay lại áp thêm thuế lên hàng xuất khẩu của họ chỉ vì chưa thể “xanh” như EU mong muốn.

Cùng quan điểm, Sameer Kwatra, Giám đốc chi nhánh Ấn Độ của Hội đồng Bảo vệ Tài nguyên Thiên nhiên, đánh giá CBAM là biện pháp thương mại đơn phương với tác động không cân xứng. Đại diện Bangladesh bày tỏ “đặc biệt lo ngại” trước xu hướng các biện pháp thương mại liên quan khí hậu bị lạm dụng, gây thêm gánh nặng cho các nước nghèo. Một số nhà đàm phán Mỹ Latin cũng cho rằng EU đang ban hành quá nhiều chính sách ảnh hưởng mạnh đến thương mại như chống phá rừng hay CBAM.

Trung Quốc cũng lên tiếng. Đặc phái viên khí hậu Liu Zhenmin khẳng định thế giới cần một môi trường đầu tư thuận lợi, thay vì gắn thương mại với khí hậu một cách cưỡng ép.

Trước loạt chỉ trích, Cao ủy Khí hậu EU Wopke Hoekstra phản bác, cho rằng không nên nhìn CBAM như biện pháp thương mại mà phải coi đây là một phần trong bộ công cụ khí hậu nhằm ngăn tình trạng “rò rỉ carbon”. Ông nhấn mạnh nhiều nền kinh tế phát triển khác, như Anh, đang chuẩn bị áp dụng cơ chế tương tự từ năm 2027; Brazil, Australia và Canada cũng đang cân nhắc.

Theo giới chuyên gia, tranh cãi xoay quanh CBAM đến từ nhiều động cơ khác nhau. Một số quốc gia phản đối vì họ chắc chắn chịu thiệt khi mức thuế áp vào hàng xuất khẩu tăng cao. Nhưng cũng có những bên dùng CBAM như “con bài mặc cả” nhằm đổi lấy nhượng bộ trong các chương trình hành động khí hậu khác. Ellie Belton, chuyên gia thương mại – khí hậu tại E3G (London) cho rằng vấn đề đã trở thành lợi thế chiến thuật cho nhiều quốc gia trong các nội dung đàm phán rộng hơn.

Một số nhà đàm phán châu Âu thừa nhận một phần những phàn nàn là hợp lý. Tuy nhiên, cũng có ý kiến cho rằng nhóm LMDC (Các nước đang phát triển cùng chí hướng), gồm Ấn Độ, Trung Quốc và các nước Arab do Arab Saudi dẫn đầu, đang cố tình “giữ CBAM trên bàn đàm phán” để tạo sức ép, đặc biệt đối với các nội dung liên quan nhiên liệu hóa thạch.

Để tháo gỡ bế tắc, Brazil – nước chủ nhà COP30 đã tổ chức Diễn đàn Tích hợp về Khí hậu và Thương mại ngày 15/11. Ba ngày sau, nước này công bố bản dự thảo thỏa thuận chung đầu tiên của COP30, đưa ra bốn phương án nhằm đáp ứng kỳ vọng của các bên, từ thành lập nền tảng đối thoại, tổ chức các phiên họp kỹ thuật cho đến đánh giá định kỳ tác động của các biện pháp như CBAM trong khuôn khổ đàm phán khí hậu Liên Hợp Quốc.

Tuy nhiên, EU lập tức phản đối mạnh, cho rằng dự thảo không thúc đẩy hành động khí hậu tương xứng với yêu cầu cắt giảm khí thải toàn cầu. Đến tối 21/11, thời điểm đáng lẽ kết thúc COP30 đàm phán vẫn chưa ngã ngũ. Một số quốc gia mới nổi yêu cầu EU phải đưa ra cam kết tài chính mạnh mẽ hơn để hỗ trợ các nền kinh tế nghèo đối phó với biến đổi khí hậu. “Nếu có lộ trình chấm dứt nhiên liệu hóa thạch, thì cũng phải có lộ trình cho tài chính khí hậu”, một nhà đàm phán từ nước đang phát triển nói với Reuters.

EU đáp lại rằng họ sẵn sàng “bước ra khỏi vùng an toàn” về tài chính, nhưng chỉ khi đối tác cũng tăng cam kết cắt giảm khí thải tương xứng. Theo một số đại biểu châu Âu, EU thậm chí đã cân nhắc khả năng rời bàn đàm phán nếu hội nghị chấp nhận thỏa thuận mà khối cho rằng quá yếu trong mục tiêu khí hậu.

Cuộc chiến chống biến đổi khí hậu: Những kỳ vọng dang dở tại COP30