Nước và Đời sống

Xả lũ đột ngột: Khi một quyết định chậm vài giờ trở thành thảm họa cho hạ du

Thu Lan • 16:35 08/12/2025

Mỗi mùa mưa bão, câu chuyện các hồ thủy điện và thủy lợi xả lũ đột ngột lại trở thành tâm điểm. “Vì sao không xả sớm – xả dần mà phải đợi đến lúc nước đã sát tràn mới mở cửa ồ ạt?” – câu hỏi lặp lại qua nhiều năm, sau nhiều vụ ngập sâu, sau những thiệt hại về người và tài sản. Đã có không ít trường hợp, chỉ trong một đêm, mực nước hạ du dâng 1–2 mét, cuốn phăng toàn bộ những gì cư dân vùng trũng không kịp sơ tán.

Để giải mã hiện tượng này không thể chỉ nhìn vào từng hồ, từng mùa mưa hay từng quyết định riêng lẻ. Đây là vấn đề mang tính cấu trúc: Quy trình có nhưng thực thi chưa nghiêm; lợi ích kinh tế đan xen; dự báo chưa theo kịp biến đổi khí hậu; cảnh báo còn chậm và thiếu minh bạch. Khi các yếu tố đó hội tụ, xả lũ đột ngột không còn là “bất khả kháng” mà trở thành hệ quả có thể dự báo từ trước.

Giữ nước để phát điện: Lợi ích kinh tế và cái bóng đằng sau những cánh cửa van

Về nguyên tắc, mọi hồ thủy điện và thủy lợi đều có quy trình vận hành được phê duyệt. Quy trình này quy định chi tiết mức nước giới hạn, khi nào phải xả đón lũ, khi nào được phép tích nước, thời điểm nào phải thông báo cho hạ du. Nhưng đó là lý thuyết, thực tế nhiều năm qua cho thấy một vòng luẩn quẩn: Hồ ngại xả sớm và chỉ xả khi đã… không còn lựa chọn nào khác.

Với các nhà máy thủy điện, mực nước hồ gắn chặt với bài toán doanh thu. Mực nước càng cao, cột nước phát điện càng lớn, sản lượng càng cao. Nếu xả sớm và xả dần đúng như nguyên tắc an toàn hồ sẽ giảm điện năng phát ra trong nhiều ngày, thậm chí cả tháng. Số tiền mất đi là hiện hữu, trong khi rủi ro xả muộn nếu trời không mưa lớn là hoàn toàn có thể “tránh được”.

GS.TS Nguyễn Quốc Dũng, Phó Chủ tịch thường trực Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam, nêu quan điểm: “Thủy điện liên quan đến hiệu quả kinh tế, an ninh năng lượng. Bây giờ bảo xả lũ đi, nhưng vài bữa nữa không mưa thì người ta lấy đâu ra nước để phát điện. Chuyện này đã xảy ra ở hồ thủy điện Hòa Bình rồi, khi xả đáy vào tháng 10 dẫn tới cạn hồ, nước không đầy nên không phát điện được. Chủ hồ thủy điện còn bị phạt nặng vì thiếu công suất phát điện.”

Trong quy trình vận hành liên hồ chứa hiện nay, đầu vụ phải hạ mực nước để đón lũ. Giữa vụ phải xả nước làm sao để lưu lượng xả không được lớn hơn lưu lượng nước đến hồ. Cuối vụ thì căn ke làm sao để tích được mực nước hồ dâng bình thường. Đó là câu chuyện mong muốn. Nhưng thực tiễn như đợt lũ vừa rồi, cuối mùa hồ chứa tích nước cao rồi lại xảy ra mưa lớn, không gian còn lại (gọi là dung tích đón lũ của hồ chứa) không còn bao nhiêu cả. Thành ra cái hồ dung tích 800 triệu m3 nhưng khả năng đón lũ chỉ có 70 triệu m3, có 10% thôi. Rõ ràng bây giờ huy động người ta chỉ được 10%.

Để tăng dung tích đón lũ lên 200 triệu m3, có ý kiến cho rằng cần hạ mực nước sớm. Nhưng nếu mưa không xuất hiện sau đó, hồ chứa sẽ thiếu nước để vận hành máy phát điện, gây thiệt hại cho chủ đầu tư, đặc biệt là các doanh nghiệp tư nhân. Do vậy, việc hạ sớm mực nước thường được thực hiện miễn cưỡng, vừa làm vừa theo dõi tình hình.

Trong những tình huống như vậy, hạ du hứng trọn hệ quả của việc giam nước lâu – xả nước nhanh. Những con số cảnh báo chậm 3–4 giờ có thể biến thành cảnh tượng ban đêm nước tràn qua đường, qua sân, qua nhà, khiến cư dân không kịp trở tay.

Cảnh báo sớm: Sự khác biệt giữa 15 phút và 6–12 giờ

Câu chuyện các hồ thủy điện đang bị tình trạng ai cũng đúng, đấy là cái nguy hiểm nhất. Chủ đập thủy điện nói "tôi làm đúng quy trình". Ban Chỉ huy phòng chống thiên tai cũng nói "tôi ra lệnh đúng quy trình". Mà quy trình là do con người.

Mưa, lũ bất thường, đặc biệt lớn gây thiệt hại rất nặng nề cho các tỉnh miền Trung

GS.TS Nguyễn Quốc Dũng cho biết: Cái chính không ai tư vấn cho chủ tịch tỉnh phải ra lệnh xả lũ sớm cả. Ông chủ tịch tỉnh cũng muốn xả sớm, nhưng trời đang quang, đang tạnh thế này ai tư vấn cho ông ấy “phải xả cái lũ ở Ba Hạ đi, không vài ngày nữa lũ lớn đấy”. Ai trả lời cho ông ấy khi ông ấy còn trăm công nghìn việc? Chúng ta không có bộ phận tư vấn? Chúng ta đang dựa vào mấy anh em ở Ban Chỉ huy phòng chống thiên tai ở Sở Nông nghiệp và Môi trường, hoặc bên Sở Công Thương cũng không có chuyên gia về thủy văn, thủy lực. Ai tư vấn để ra quyết định đó, dù khí tượng thủy văn vẫn dự báo vài ngày nữa có mưa lớn.

Xả lũ không phải là vấn đề duy nhất; khi nào thông báo và thông báo thế nào mới là yếu tố quyết định mức độ thiệt hại. Hiện nay nhiều địa phương vẫn sử dụng: Loa truyền thanh xã; tin nhắn của chính quyền; còi báo tại đập. Tưởng như đủ, nhưng thực tế bộc lộ hàng loạt bất cập. Tin nhắn đến muộn do mạng di động nghẽn, do danh sách số điện thoại không cập nhật, do lỗi hệ thống… Chỉ cần trễ 20–30 phút, nước đã vào sân nhà.

Nhiều thôn, bản nằm sâu trong khe núi, người dân đi làm nương hoặc đi rẫy không thể nghe được. Còi báo chỉ có tác dụng trong bán kính 1–2 km, vùng hạ du rộng hàng chục km² không thể dựa vào duy nhất một âm thanh báo động. Vì vậy, có những hộ dân chỉ biết hồ xả khi nước đã ngập gần nửa nhà. Khi thời gian phản ứng chỉ còn tính bằng phút, mọi biện pháp bảo vệ tài sản và tính mạng đều bị bóp nghẹt.

Bài học từ các quốc gia khác

GS.TS Nguyễn Quốc Dũng đã kiến nghị mô hình tổ chức dưới cơ sở như ở Nhật Bản hay Trung Quốc đều có Cục Thủy văn, Văn phòng Thủy văn chịu trách nhiệm, mùa lũ phải trực. Không thành lập được cơ quan mang tính bài bản đó thì phải thuê dịch vụ, xã hội hóa. Nhiều nơi có thể làm tốt, cứ thuê họ thử xem họ có “bắt” được lũ để xả sớm hay không? Cơ chế của chúng ta chưa ai nghĩ tới việc phải thuê dịch vụ làm việc đó. Không làm được thì phải đi thuê.

location-of-waters-on-earth-activity-science-presentation-in-blue-light-blue-illustrative-style.jpg

Nhật Bản vận hành hệ thống cảnh báo J-Alert, được xem là một trong những mô hình hiệu quả nhất thế giới. Khi có nguy cơ xả lũ hoặc mực nước sông dâng cao, thông tin được phát đồng thời qua đa kênh (tin nhắn, ứng dụng cảnh báo thiên tai, bảng điện tử trên đường phố, báo chí, loa phát thanh). Điều quan trọng hơn cả là mức độ chi tiết của thông báo. Người dân không chỉ biết “hồ đang xả”, mà được cung cấp: Lưu lượng xả theo từng phút; mực nước tại từng đoạn sông gần khu vực họ sống; những khu vực bắt buộc phải sơ tán; thời điểm dự kiến nước sẽ tới từng thôn, tổ dân phố. Nhờ vậy, cư dân hạ du thường có 6–12 giờ chuẩn bị, đủ thời gian di dời, bảo vệ tài sản và bảo đảm an toàn.

Tại Mỹ, công tác cảnh báo còn tiến xa hơn: Bản đồ ngập theo từng cấp độ xả được cung cấp cho mọi khu dân cư. Người dân chỉ cần mở điện thoại là biết nếu hồ xả 500 m³/s, 1.000 m³/s hay 5.000 m³/s thì đường nào sẽ bị ngập, khu nào cần sơ tán và khu nào an toàn. Nhờ đó, không ai rơi vào tình trạng bị động hay bất ngờ.