Dấu chân Xanh trên Miền đất thép

Đặt chân trên Miền đất thép

Tháng 9, năm 2024, Sài Gòn tiễn tôi đi bằng một cơn mưa rả rích. Không khí cả nước lúc này đang hừng hực khí thế thi đua, các huyện thị đang trong giai đoạn nước rút để về đích nông thôn mới và Côn Đảo, hòn đảo tiền tiêu của Tổ quốc, cũng không ngoại lệ. Ngồi trên chiếc máy bay ATR-72 nhỏ, lòng tôi đầy hồi hộp. Chuyến đi này là lần đầy tiên và không chỉ là một chuyến đi thường lệ, mà
còn là một hành trình tìm về miền di sản để ghi lại những “dấu chân trên hành trình đổi mới” tại Phong trào “Cả nước chung sức xây dựng Nông thôn mới”.

Khi máy bay bắt đầu giảm độ cao, chuẩn bị hạ cánh xuống sân bay Cỏ Ống, giọng nói ấm áp từ cabin vang lên, nhưng không phải là những lời thông báo quen thuộc. Thay vào đó là một thông điệp đầy ý nghĩa: “Kính thưa quý khách, chào mừng đến với Côn Đảo - hòn đảo của di sản và thiên nhiên. Để chung tay gìn giữ vẻ đẹp nguyên sơ của đảo ngọc, chúng tôi trân trọng đề nghị quý khách không
mang theo và sử dụng túi ni-lông, chai nhựa dùng một lần trong thời gian lưu trú. Mỗi hành động nhỏ của quý khách sẽ góp phần để lại những dấu chân xanh, thay vì dấu chân carbon, trên miền đất linh thiêng này”. Lời nhắn ấy như một làn gió mát lành, báo hiệu tôi sắp đến một nơi thật khác, một nơi mà ý thức bảo vệ môi trường đã thấm sâu vào từng chi tiết nhỏ nhất.

Máy bay vừa đáp, cơn mưa như trút của đất liền đã lùi lại phía sau, nhường chỗ cho một bầu trời Côn Đảo trong vắt sau cơn mưa rào bất chợt. Không khí trong lành, tinh khiết đến lạ thường, thứ không khí mơn man, len lỏi vào từng giác quan và gột rửa đi mọi ưu phiền. Nơi đây, mùi ô nhiễm từ không khí, hình ảnh nước thải đen quánh của đô thị đã hoàn toàn biến mất. Tâm hồn tôi như được gột rửa, thấy lòng mình nhẹ bẫng. Ở Côn Đảo, người ta nói rằng ngay cả những hạt mưa cũng có thể dệt thành vần thơ, chợt đó những dòng thơ thoáng qua trong suy nghĩ của tôi:

“Mưa Côn Đảo gột rửa bụi trần,
Mang cho tâm tịnh một đời an nhiên”

Nhưng Côn Đảo không chỉ có biển xanh và không khí an lành. Bước chân vào khu di tích Nhà tù Côn Đảo, đứng lặng trước những dãy “chuồng cọp” Pháp, lòng tôi như thắt lại. Đêm xuống, giữa không gian tĩnh mịch, linh thiêng của nghĩa trang Hàng Dương, tôi lặng lẽ thắp một nén nhang trên mộ phần chị Võ Thị Sáu và hàng vạn người con ưu tú của dân tộc. Nơi đây, không khí uy nghiêm và niềm tự hào dân tộc hòa quyện vào nhau. Những dấu chân xiềng xích của người tù năm xưa đã in hằn lên mảnh đất này, tạc nên dáng hình độc lập của dân tộc. Họ đã để lại những dấu chân bất tử trên hành trình giành lại non sông. Và hôm nay, trên chính miền đất thép ấy, một thế hệ mới đang viết tiếp bản hùng ca bằng những “dấu chân” khác – dấu chân sinh thái của sự hồi sinh và phát triển bền vững.

Hơi thở mới trên miền di sản

Tháng 12 năm 2024, Côn Đảo chính thức được công nhận đạt chuẩn nông thôn mới. Với nhiều người, đây có thể là một điều lạ lẫm. Một huyện đảo đặc thù không có đơn vị hành chính cấp xã, lấy du lịch và bảo tồn làm trọng tâm, làm sao có thể khớp với những tiêu chí vốn dành cho các vùng nông nghiệp? Nhưng chính sự “lạ lẫm” ấy lại cho thấy một tầm nhìn đột phá. Việc công nhận Côn Đảo đạt chuẩn nông thôn mới không chỉ là một danh hiệu; đó là sự thừa nhận của quốc gia cho một mô hình phát triển hoàn toàn mới. Nó khẳng định rằng, “nông thôn mới” trong thế kỷ 21 không chỉ là câu chuyện của cây lúa, nông nghiệp, mà còn là câu chuyện của việc kiến tạo một không gian sống nơi kinh tế thịnh vượng dựa trên nền tảng cốt lõi là sự toàn vẹn của hệ sinh thái.

Lựa chọn phát triển đến kinh tế tuần hoàn

Là một cán bộ môi trường, tôi hiểu rõ những áp lực khổng lồ mà Côn Đảo phải đối mặt. Hòn đảo ngọc này từng đứng trước một ngã rẽ thay đổi số phận. Một bên là con đường phát triển du lịch ồ ạt, chấp nhận đánh đổi môi trường để lấy lợi ích kinh tế trước mắt. Một bên là con đường chông gai hơn, đòi hỏi sự kiên trì và tầm nhìn xa hơn. Những thách thức hiện hữu từng ngày: lượng rác thải sinh hoạt lên tới 27 tấn mỗi ngày, nguồn nước ngọt quý như vàng ngày càng khan hiếm và nguy cơ suy thoái hệ sinh thái luôn rình rập. Trước đó, bãi rác duy nhất của đảo, được xây dựng từ năm 1985, đã trở nên quá tải với khoảng 100.000 tấn rác tồn đọng, đe dọa trực tiếp đến hệ sinh thái vốn rất mong manh và chính vẻ đẹp đã làm nên tên tuổi của Côn Đảo. Bài toán đặt ra vô cùng cấp bách: làm thế nào để phát triển mà không tự hủy hoại chính mình? Làm thế nào để viên ngọc không bị bào mòn bởi chính sức hấp dẫn của nó? Câu trả lời của Côn Đảo không nằm ở những giải pháp xử lý cuối nguồn, mà ở một cuộc cách mạng trong tư duy: biến rác thải thành tài nguyên, khép lại một vòng tuần hoàn xanh ngay trên đảo.

Trong bối cảnh đó, chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, với nguồn vốn đầu tư công lớn gần 985 tỷ đồng chỉ trong hai năm 2021-2022, đã trở thành một cú hích chiến lược. Côn Đảo đã có một lựa chọn dũng cảm: không chạy theo số lượng, mà tập trung vào chất lượng. Huyện đảo đã quyết tâm thực hiện một cú chuyển mình chiến lược, đặt mục tiêu phát triển bền vững và kinh tế tuần hoàn làm kim chỉ nam.

Và điều kỳ diệu đã xảy ra. Đi dọc những con đường rợp bóng bàng cổ thụ, tôi gần như không tìm thấy rác thải. Sự sạch sẽ ấy không đến từ những mệnh lệnh hành chính, mà đến từ một cuộc cách mạng trong tư duy. Ngay cả những điểm check-in độc đáo nhất cũng gắn liền với thông điệp xanh. Tại Bãi Đầm Trầu, ngay cạnh sân bay, du khách không chỉ đến để “săn” những khoảnh khắc máy bay lướt qua ngay trên đầu, mà còn để hít thở bầu không khí trong lành của một trong những bãi biển đẹp nhất đảo. Khắp nơi trên đảo, từ sân bay đến các điểm tham quan, đều có những tấm áp phích, những bảng check-in được thiết kế mộc mạc, thân thiện với môi trường, lồng ghép mã QR và các thông điệp ý nghĩa như “Cùng chung tay vì Côn Đảo không rác thải nhựa”, “Điểm đến giảm nhựa”. Đây là thành quả của sự chung tay từ chính quyền địa phương, người dân và các tổ chức tâm huyết như WWF-Việt Nam, cùng sự chỉ đạo sát sao của Bộ Nông nghiệp và Môi trường (trước đây là Bộ Tài nguyên và Môi trường).

Bên cạnh đó, thay vì xem rác thải là gánh nặng, Côn Đảo đã chọn một con đường khác, trở thành một trong những địa phương tiên phong trên cả nước trong việc nghiên cứu và ứng dụng mô hình kinh tế tuần hoàn, gắn liền với phát triển du lịch bền vững. Triết lý này không chỉ nằm trong các đề án hay quyết định, mà đã thẩm thấu vào đời sống thường nhật, trở thành một phần trong nhịp thở của hòn đảo qua những câu chuyện giản dị mà đầy cảm hứng.

Câu chuyện bắt đầu từ những điều nhỏ bé nhất, như vòng đời của một vỏ dừa. Tại các khu nghỉ dưỡng, thay vì bị vứt bỏ, những vỏ dừa tươi được thu gom cẩn thận, qua xử lý để tái tạo thành phân bón sinh học, rồi lại quay về nuôi dưỡng những hàng cây, thảm cỏ xanh mướt trong chính khuôn viên resort. Vòng tuần hoàn ấy tiếp tục trong gian bếp của mỗi gia đình, mỗi khu dân cư. Rác hữu cơ từ sinh hoạt hàng ngày được phân loại, ủ thành phân compost. Những bãi rác tự phát, vốn là những vết sẹo trên da thịt của đảo, dần được xóa bỏ, nhường chỗ cho những vườn thuốc nam xanh tốt, những hàng rào hoa tươi thắm được trồng trong những chậu cây tái chế từ vỏ xe cũ. Không có gì bị lãng phí, mọi thứ đều được trao một sự sống mới.

Sự chuyển đổi trong tư duy còn lan tỏa đến cả những giá trị văn hóa, tâm linh sâu sắc. Sáng kiến “Giỏ lễ xanh” là một minh chứng sống động. Khi đến viếng Nghĩa trang Hàng Dương, nơi an nghỉ của hàng vạn anh hùng liệt sĩ, người dân và du khách giờ đây được khuyến khích sử dụng những giỏ lễ làm từ vật liệu thân thiện với môi trường, nói không với hàng mã, mút xốp, túi nilon và đồ nhựa dùng một lần. Sáng kiến này không chỉ là một hành động bảo vệ môi trường, mà còn là một sự biểu đạt sâu sắc hơn của lòng thành kính. Nó cho thấy sự trân trọng đối với mảnh đất linh thiêng này phải bắt đầu từ việc giữ gìn sự trong sạch, an lành cho chính nơi đây. Việc làm này đã tạo ra một sự cộng hưởng mạnh mẽ, biến ý thức bảo vệ môi trường từ một nghĩa vụ trở thành một hành động tự thân, mang giá trị tinh thần và đã có hơn 31.000 giỏ lễ xanh được sử dụng, thay thế cho các sản phẩm gây ô nhiễm.

Sự đồng lòng ấy được thể hiện rõ nét trong cộng đồng doanh nghiệp. 100% cơ sở lưu trú, lữ hành và dịch vụ vận chuyển trên đảo đã ký cam kết giảm nhựa. Những khách sạn lớn như The Secret Côn Đảo hay Six Senses đã trở thành những người tiên phong, thay thế toàn bộ đồ nhựa dùng một lần bằng các vật liệu như tre, gỗ, giấy; tự xây dựng hệ thống lọc nước RO để cung cấp nước uống trong chai thủy tinh tái sử dụng, loại bỏ hoàn toàn chai nhựa. Kinh tế tuần hoàn ở Côn Đảo thành công không phải vì nó là một chính sách được áp đặt, mà vì nó đã chạm đến niềm tự hào và tình yêu của người dân dành cho hòn đảo của mình.

Trong chuyến công tác, tôi may mắn được nghe lại những câu chuyện từ chị Hoàng Ánh, một người đã dành cả tâm huyết cho chặng đường nông thôn mới trên cả nước trong lĩnh vực bảo vệ môi trường, khi đó chị là lãnh đạo Phòng Quản lý chất lượng môi trường thuộc Cục Kiểm soát ô nhiễm môi trường (nay là Cục Môi trường). Chị chia sẻ, lần trở lại này sau chuyến thẩm định NTM năm 2019, chị thực sự ngỡ ngàng. Côn Đảo đã khoác lên mình một lớp áo hoàn toàn khác, một màu xanh trong lành, sạch sẽ đến từng con đường, góc phố. Chị nhấn mạnh rằng sự thay đổi kỳ diệu này không đến từ một cá nhân, mà là kết tinh từ sự quan tâm sâu sắc của lãnh đạo, sự chung tay của các tổ chức và quan trọng nhất là tình yêu, ý thức gìn giữ của mỗi người con Côn Đảo và cả những du khách có trách nhiệm. Chị Hoàng Ánh nhắn nhủ: “Hãy giữ lấy bản sắc độc đáo này. Đây chính là con đường để Côn Đảo phát triển bền vững, để hòn ngọc này mãi tỏa sáng”.

Tinh thần “đồng lòng” vì một Côn Đảo xanh không còn là khẩu hiệu, mà đã trở thành hành động cụ thể trong từng nếp nhà, từng cơ sở kinh doanh. Tôi chắc chắn mình sẽ không bao giờ quên hình ảnh tại nghĩa trang Hàng Dương. Nơi đây, sự linh thiêng không chỉ đến từ không khí trang nghiêm, mà còn sâu vào tâm trí tôi đó là “Giỏ lễ xanh”. Hành động nhỏ này chứa đựng một triết lý lớn: lòng thành kính với các anh hùng liệt sĩ được thể hiện trọn vẹn nhất khi chúng ta biết trân trọng và bảo vệ chính mảnh đất mà họ đã hy sinh để gìn giữ.

Những người hộ mệnh của Đảo Ngọc

Vẻ đẹp và sự an lành của Côn Đảo hôm nay được dệt nên bởi những con người bình dị, thân thuộc. Đó là những người dân hiền lành, chất phác mà tôi gặp trên đường, nụ cười của họ cũng trong veo như nắng sớm trên đảo. Và đặc biệt, đó còn là những cán bộ, lãnh đạo được giao trọng trách gìn giữ màu xanh cho đảo – những người hộ mệnh của hòn ngọc Viễn Đông. Họ là những người được Nhà nước phân công công tác tại đảo, những tưởng không trụ nổi 6 tháng, cuối cùng, đã gắn bó với mảnh đất này, như máu thịt, như hơi thở, chăm chút và nâng niu dành trọn tình yêu và tâm huyết của mình cho mảnh đất này, biến nhiệm vụ thành sứ mệnh.

Gặp gỡ được anh Huyền (PCT Huyện Côn Đảo), chị Tím (Phó Trưởng phòng Kinh tế) chúng tôi đã ví von rằng mọi người nơi đây như những người “Thuyền trưởng - thủy thủ” thầm lặng của Những Chiến dịch Xanh. Trong guồng quay của các hoạt động bảo vệ môi trường tại Côn Đảo, có thể thấy một hình ảnh chị Tím đứng ra như một người phụ nữ luôn ở trung tâm, một người trực tiếp xắn tay vào việc, sâu sát với thực tiễn và có khả năng vận động, truyền cảm hứng cho cộng đồng, một hình mẫu mà phong trào thi đua xây dựng NTM luôn tìm kiếm và tôn vinh.

Hình ảnh chị Tím hay anh Huyền tươi cười bên những người dân trong chương trình “đổi rác lấy quà” đã nói lên tất cả. Đây là những cán bộ thường xuyên có mặt tại “hiện trường”, lắng nghe và đồng hành cùng người dân. Bên cạnh đó còn là nối vững chắc giữa những đề án, chính sách lớn về kinh tế tuần hoàn và chương trình NTM với từng hành động nhỏ trong mỗi khu dân cư. Trong bối cảnh Côn Đảo dồn lực để trở thành đơn vị NTM đặc thù đầu tiên của cả nước, vai trò của những người như chị Tím, anh Huyền và các lãnh đạo phòng ban của địa phương càng trở nên quan trọng. Chương trình NTM ở đây không chỉ là đường sá, điện nước, mà cốt lõi là “cải thiện môi trường” và “nâng cao chất lượng môi trường sống”.

Tiếp câu chuyện này, dường như các cán bộ tại Côn Đảo cũng có chung nhịp đập và sự quyết tâm vững bước cùng nhau trên chặng đường xanh hóa và bảo tồn bền vững. Những cán bộ kiểm lâm ở Vườn Quốc gia, những người thầm lặng bảo vệ từng cánh rừng, từng sinh cảnh của rùa biển. Họ còn là những nhà hoạch định chiến lược, những người đã dũng cảm lựa chọn con đường phát triển khác biệt, đặt bảo tồn lên trên hết. Nhờ có họ, câu chuyện bảo tồn rùa biển vẫn là một minh chứng hùng hồn cho những nỗ lực không mệt mỏi của Côn Đảo. Vườn Quốc gia Côn Đảo đã trở thành ngôi nhà an toàn cho 90% quần thể rùa biển của Việt Nam, một trung tâm bảo tồn tầm cỡ khu vực và thế giới. Câu chuyện về cá thể rùa mẹ từ Malaysia vượt hàng ngàn hải lý để tìm về Côn Đảo làm tổ vào tháng 4 năm 2024 đã khẳng định rằng, Côn Đảo đã thực sự trở thành một “miền đất lành”, một biểu tượng của sự sống, của tự do và của sự kết nối toàn cầu.

Viết tiếp câu chuyện Côn Đảo Xanh

Rời Côn Đảo, lòng tôi đầy ắp những cảm xúc. Chương trình nông thôn mới đã mang đến một diện mạo vật chất khang trang: 100% đường sá được nhựa hóa, đời sống người dân ấm no với thu nhập bình quân đầu người vượt 94 triệu đồng/năm và đặc biệt, trên đảo không còn hộ nghèo. Nhưng giá trị lớn lao hơn không nằm ở những con số. Giá trị lớn nhất là khi sự ấm no, đủ đầy không làm người ta quên đi trách nhiệm, mà ngược lại, nó trở thành nền tảng vững chắc để cộng đồng cùng nhau theo đuổi những giá trị cao hơn.

Thành công của Côn Đảo không đến từ những mệnh lệnh hành chính đơn thuần, mà bắt nguồn từ sự “đồng lòng” của toàn xã hội. Sức mạnh cộng đồng chính là yếu tố then chốt, là chất keo kết dính mọi nỗ lực, biến mỗi người dân, mỗi doanh nghiệp và cả mỗi du khách có trách nhiệm trở thành một người lính trên mặt trận bảo vệ môi trường. Sự hưởng ứng tích cực của người dân và doanh nghiệp trong các chiến dịch giảm nhựa, sự tham gia đầy nhiệt huyết của các tình nguyện viên trong công tác bảo tồn và ý thức ngày càng được nâng cao của du khách qua các thông điệp tại điểm đến là những minh chứng rõ nét cho sức mạnh tổng hợp này. Tại Côn Đảo, mỗi người dân thực sự đã trở thành một "đại sứ môi trường", góp phần viết nên câu chuyện thành công chung.

Để viết tiếp Câu chuyện Côn Đảo Xanh và hiện thực hóa tầm nhìn 2045, Côn Đảo có lẽ cần tiếp tục phát triển một số định hướng Chiến lược dưới đây. Qua đó không chỉ củng cố vị thế của mình mà còn trở thành một hình mẫu toàn diện về phát triển bền vững cho các đô thị biển đảo trên thế giới.

1. Công nghệ và Đổi mới sáng tạo: Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ vào quản lý và phát triển, như hệ thống giám sát đa dạng sinh học bằng GPS và AI, phát triển ứng dụng du lịch thông minh tích hợp mã QR để cung cấp thông tin và điều phối du khách và đầu tư vào công nghệ xử lý nước thải tiên tiến để tái sử dụng nước, giải quyết bài toán an ninh nguồn nước.

2. Thể chế và Chính sách: Xây dựng các cơ chế, chính sách đột phá để nhân rộng thành công và thu hút đầu tư xanh. Nghiên cứu xây dựng bộ tiêu chuẩn “Du lịch xanh Côn Đảo” mang tính nguyên tắc bắt buộc, đồng thời có chính sách ưu đãi đặc thù cho các doanh nghiệp đầu tư vào năng lượng tái tạo, giao thông điện và các giải pháp kinh tế tuần hoàn.

3. Giáo dục & Nâng cao nhận thức: Biến Côn Đảo thành một “trường học tự nhiên” lớn nhất Việt Nam, nơi tổ chức các chương trình giáo dục trải nghiệm về bảo tồn biển, kinh tế tuần hoàn cho học sinh, sinh viên và các nhà nghiên cứu. Nâng cao nhận thức không chỉ dừng ở “không xả rác” mà phải tiến tới hình thành “lối sống xanh” trong toàn thể cộng đồng và lan tỏa đến du khách.

4. Văn hóa & Di sản: Tiếp tục phát triển sâu hơn các sản phẩm du lịch dựa trên giá trị văn hóa - lịch sử - tâm linh. Thay vì chỉ là tham quan, cần tạo ra các trải nghiệm “sống an nhiên”, “thiền định”, “tìm về nguồn cội” để nuôi dưỡng giá trị tinh thần, biến văn hóa và di sản thành một trụ cột kinh tế thực thụ, song hành cùng trụ cột thiên nhiên.

5. Hợp tác & Hội nhập quốc tế: Chủ động chia sẻ mô hình thành công của Côn Đảo tại các diễn đàn quốc tế về phát triển bền vững. Tăng cường hợp tác với các tổ chức uy tín như IUCN, WWF để tiếp nhận công nghệ, kỹ thuật bảo tồn tiên tiến, đồng thời thu hút các chuyên gia và tình nguyện viên quốc tế, khẳng định vị thế của Côn Đảo trên bản đồ “xanh” của thế giới.

Những dấu chân trên hành trình đổi mới của Côn Đảo vì thế mà mang nhiều tầng ý nghĩa. Đó là dấu chân kiên trung của những người con anh hùng đã ngã xuống vì độc lập dân tộc. Nối tiếp đó là dấu chân của cả một cộng đồng, từ những người dân bình dị đến những người lãnh đạo tâm huyết, đang vững bước trên con đường kinh tế xanh. Đó là dấu chân của sự an nhiên, khi mỗi du khách đến đây đều tìm thấy sự bình yên, một nơi để tâm hồn được gột rửa, tách biệt khỏi những xô bồ, ngột ngạt. Và trên hết, đó là dấu chân của một tầm nhìn, một khát vọng biến Côn Đảo không chỉ là một thiên đường du lịch, mà còn là một miền đất an lành từ tâm, nơi con người và thiên nhiên cùng nhau viết tiếp bản hùng ca về sự sống, bền vững, xanh, sạch, an nhiên tới tâm hồn.