Nguyên nhân TP.HCM nằm trong nhóm những thành phố có tốc độ sụt lún nhanh nhất thế giới

Nghiên cứu mới công bố trên tạp chí Nature Sustainability của nhóm chuyên gia đến từ Đại học Công nghệ Nanyang (Singapore), NASA và Viện Công nghệ Liên bang Thụy Sĩ đã đưa ra cảnh báo đáng chú ý: TP.HCM nằm trong nhóm những thành phố có tốc độ sụt lún nhanh nhất toàn cầu.

Theo các nhà khoa học, nguyên nhân gây lún đến từ hai nhóm chính đó là tự nhiên và tác động con người. Về yếu tố tự nhiên, TP.HCM được hình thành trên nền châu thổ trẻ, với thành phần chủ yếu là bùn, sét và than bùn tích tụ hàng nghìn năm. Loại đất yếu và dễ nén này khiến khu vực dễ biến dạng, đặc biệt là tại quận 7, quận 8, Nhà Bè và Bình Chánh cũ. Bên cạnh đó, biến động mực nước ngầm, ảnh hưởng của triều cường và xâm nhập mặn cũng góp phần làm thay đổi cấu trúc đất, khiến sụt lún diễn ra ngay cả khi không có tác động trực tiếp từ con người.

Khai thác nước ngầm – “thủ phạm” chính khiến đất sụt lún

Các nghiên cứu chỉ ra, khai thác nước ngầm quá mức là nguyên nhân hàng đầu gây ra tình trạng sụt lún ở TP.HCM. Khi lượng nước ngầm bị rút đi quá nhanh, áp lực giữa các lớp đất bị giảm, dẫn đến nén chặt và lún sụt. Ngoài ra, hoạt động xây dựng dày đặc và tải trọng từ các công trình đô thị cũng tạo thêm sức ép lên nền đất vốn đã yếu.

Theo Kịch bản biến đổi khí hậu quốc gia năm 2020 của Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường), tình trạng lún đất thể hiện rõ nét nhất tại TP.HCM và khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, nơi có địa hình thấp nhất cả nước.

Các kết quả nghiên cứu cho thấy, TP.HCM xuất hiện nhiều “phễu lún” với tốc độ hơn 10 cm mỗi thập kỷ. Riêng giai đoạn 2005–2017, độ lún trung bình đạt gần 2 cm mỗi năm, tổng cộng hơn 23 cm – mức cao nhất trong cả nước.

PGS.TS Lê Trung Chơn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Phát triển Bền vững (RISD), cho biết hiện tượng lún đất, khi kết hợp với triều cường và mực nước biển dâng, đang đẩy TP.HCM vào nhóm những thành phố “chìm” nhanh nhất thế giới.

Kết quả khảo sát của Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) cũng ghi nhận hiện tượng này xuất hiện từ những năm 1990, với tốc độ trung bình 2–5 cm/năm, thậm chí tại các khu vực trung tâm có nhiều tòa nhà cao tầng và công trình thương mại, mức lún lên tới 7–8 cm/năm. Các điểm nóng lún tập trung dọc sông Sài Gòn, từ cầu Sài Gòn đến cầu Ba Son và khu vực phía Nam thành phố.

Kết quả nghiên cứu bằng công nghệ InSAR do Viện RISD thực hiện giai đoạn 2006–2020 cũng cho thấy mức lún trung bình toàn thành phố từ 2–5 cm/năm, tương đồng với số liệu của JICA.

PGS.TS Lê Song Giang, giảng viên Khoa Kỹ thuật Xây dựng – Đại học Bách khoa TP.HCM, phân tích: Nền địa chất của thành phố vốn yếu. Việc khai thác nước ngầm liên tục trong thời gian dài khiến cấu trúc đất bên dưới bị rỗng, giảm khả năng đàn hồi, kéo theo mặt đất phía trên bị lún dần.

Trước năm 2010, 50–60% lượng nước sinh hoạt của người dân TP.HCM đến từ nguồn nước ngầm, trong khi các nhà máy nước bề mặt như Tân Hiệp, Thủ Đức, Bình An chỉ đáp ứng được một phần nhu cầu đô thị trung tâm. Ở các quận ven và huyện ngoại thành như Bình Chánh, Hóc Môn, Củ Chi, Nhà Bè, người dân khoan giếng tràn lan, dẫn đến tình trạng khai thác không kiểm soát.

Thống kê năm 2010 cho thấy, toàn thành phố có hơn 200.000 giếng khoan, với công suất khai thác vượt 1 triệu m³/ngày đêm, cao gấp 5 lần so với quy hoạch được Thủ tướng phê duyệt cho cùng giai đoạn. UBND TP.HCM đánh giá, việc hạ thấp mực nước ngầm là nguyên nhân chính khiến nhiều khu vực bị lún nghiêm trọng: Quận 6 (5–20 cm), Bình Tân (14 cm), An Lạc – Bình Chánh (12 cm). Mặc dù những năm gần đây, lượng khai thác nước ngầm đã giảm nhờ các chính sách kiểm soát, song theo các chuyên gia, hiện tượng lún vẫn tiếp diễn do tác động tích lũy kéo dài qua nhiều thập kỷ.

Đô thị hóa nhanh – “gánh nặng” mới cho nền đất yếu

Bên cạnh yếu tố nước ngầm, tốc độ đô thị hóa cũng góp phần làm trầm trọng thêm tình trạng sụt lún. Báo cáo phân tích trong Quy hoạch thành phố giai đoạn 2021–2030 cho thấy, giai đoạn 2011–2017, tốc độ đô thị hóa trung bình của TP.HCM đạt 80–83%, và dù giảm nhẹ trong giai đoạn 2018–2022, tỷ lệ này vẫn duy trì ở mức 78–80%.

Theo các chuyên gia, khi đất tự nhiên bị phủ kín bởi nhựa đường, bê tông, nhà cao tầng, nước mưa không thể thấm xuống để bổ sung cho mạch ngầm, khiến đất bên dưới co ngót và mất ổn định. Cộng thêm tác động từ phương tiện tải nặng, hạ tầng giao thông và các công trình xây dựng đồ sộ, áp lực gia tăng khiến nền đất yếu càng dễ sụt lún nhanh hơn, đặc biệt là khu vực phía Nam thành phố.

Hiện tượng sụt lún không chỉ gây thiệt hại lớn cho hạ tầng đô thị, mà còn làm gia tăng nguy cơ ngập lụt nghiêm trọng, nhất là khi trùng với mùa mưa lớn và triều cường dâng cao.

Các chuyên gia cho rằng, để TP.HCM phát triển bền vững, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng nhằm triển khai các giải pháp tổng thể: Kiểm soát khai thác nước ngầm, tăng diện tích thấm nước, phát triển hạ tầng chống ngập và đặc biệt là theo dõi, dự báo lún đất định kỳ.

Đồng thời, việc xây dựng cơ sở dữ liệu khoa học chính xác về sụt lún là nền tảng để chính quyền hoạch định chính sách thích ứng với biến đổi khí hậu. Chỉ khi xác định rõ nguyên nhân và có chiến lược quản lý đồng bộ, TP.HCM mới có thể giảm tốc độ lún và hướng đến phát triển bền vững trong tương lai.

Đồng Tháp triển khai nhiều giải pháp ứng phó sạt lở, sụt lún