Phân loại rác tại nguồn: Giải pháp bền vững cho môi trường và sức khỏe cộng đồng

Trong bối cảnh ô nhiễm môi trường ngày càng gia tăng, phân loại rác tại nguồn đã trở thành một giải pháp thiết yếu để giảm thiểu lượng rác thải, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và môi trường sống. Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 quy định việc phân loại chất thải rắn sinh hoạt chính thức được thực hiện từ ngày 1/1/2025, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong nỗ lực giải quyết vấn đề ô nhiễm, quá tải rác thải và lãng phí tài nguyên tại Việt Nam.

Việc phân loại rác không chỉ có tác động tích cực ngay lập tức đến chất lượng môi trường mà còn tạo ra những lợi ích lâu dài đối với sức khỏe cộng đồng, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và đóng góp vào cuộc chiến chống biến đổi khí hậu. Đây là một hành động không thể thiếu trong việc xây dựng một tương lai bền vững, nơi chúng ta giảm thiểu sự lãng phí tài nguyên và bảo vệ sức khỏe của chính mình và các thế hệ tương lai. Bên cạnh đó, từ ngày 1/1/2025, việc không thực hiện phân loại rác tại nguồn sẽ bị xử phạt nghiêm khắc, điều này khiến việc thực hiện phân loại rác không chỉ là trách nhiệm mà còn là yêu cầu pháp lý cấp bách.

Quy định này không chỉ thể hiện cam kết mạnh mẽ của Chính phủ trong công cuộc bảo vệ môi trường mà còn là dấu mốc quan trọng trong việc chuyển đổi sang một nền kinh tế tuần hoàn, nơi mà mọi nguồn tài nguyên được sử dụng tối ưu và tái tạo thay vì lãng phí.

Đối với nền kinh tế, việc phân loại rác mở ra cơ hội để tận dụng lại các vật liệu tái chế, giúp tiết kiệm chi phí, giảm sự phụ thuộc vào tài nguyên tự nhiên và giảm thiểu ô nhiễm môi trường. Điều này không chỉ tạo ra một hệ sinh thái lành mạnh mà còn khẳng định tinh thần phát triển bền vững trong mọi hoạt động của xã hội.

Khi phân loại rác trở thành một yêu cầu bắt buộc, mỗi cá nhân, mỗi hộ gia đình và mỗi tổ chức đều trở thành những mắt xích quan trọng trong chuỗi hoạt động bảo vệ môi trường. Việc làm này không chỉ thể hiện trách nhiệm cộng đồng mà còn là minh chứng rõ ràng cho việc hội nhập và phát triển theo hướng bảo vệ hành tinh. Nếu chúng ta không thay đổi thói quen và nhận thức từ bây giờ, các hậu quả nghiêm trọng về ô nhiễm không khí, nguồn nước và đất đai sẽ ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống của con người.

Như vậy, việc phân loại rác không chỉ là một hành động cần thiết, mà là một yêu cầu không thể trì hoãn nếu chúng ta muốn xây dựng một môi trường trong lành và một tương lai xanh, sạch cho tất cả mọi người. Việc tham gia vào phong trào phân loại rác không chỉ là việc làm mang lại lợi ích ngay lập tức cho bản thân mà còn là cách chúng ta góp phần xây dựng một xã hội văn minh và phát triển bền vững.

Đem lại lợi ích lâu dài

và bền vững

“

Lượng chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) vẫn tiếp tục gia tăng trên phạm vi cả nước theo thời gian. Theo Báo cáo Hiện trạng môi trường Quốc gia năm 2019, tổng khối lượng CTR sinh hoạt phát sinh trên phạm vi cả nước khoảng 64.658 tấn/ngày, trong đó khu vực đô thị phát sinh khoảng 35.623 tấn/ngày, khu vực nông thôn khoảng 28.394 tấn/ngày. Hiện nay, tổng khối lượng CTR sinh hoạt phát sinh trên phạm vi cả nước khoảng 67.877,34 tấn/ngày, khu vực đô thị phát sinh khoảng 38.143,05 tấn/ngày; khu vực nông thôn khoảng 29.734,30 tấn/ngày.

Ông Nguyễn Thành Lam - Đại diện Cục Kiểm soát ô nhiễm môi trường, Bộ TN&MT

Về công tác thu gom, vận chuyển CTRSH, theo thống kê, trong năm 2023, tổng lượng CTRSH được thu gom, vận chuyển trên toàn quốc đạt 88,34%, tại đô thị đạt 96,60%, tại nông thôn đạt 77,69% (số liệu của 61 tỉnh/TP).

Về hiện trạng xử lý CTRSH, cả nước có 1.548 cơ sở xử lý CTRSH. Trong đó, cơ sở đốt CTRSH là 340 cơ sở (chiếm 21,96%); Cơ sở xử lý CTRSH thành mùn/phân hữu cơ 30 cơ sở (chiếm 1,94%; Cơ sở chôn lấp CTRSH 1.178 cơ sở (chiếm 76,10%, trong đó nhiều cơ sở không hợp vệ sinh.

Vì vậy, phân loại rác thải tại nguồn được xem là một giải pháp đúng đắn nhằm giảm thiểu các tác động tiêu cực đến môi trường. Nếu chỉ áp dụng phương pháp chôn lấp thông thường, lượng rác thải sẽ tạo ra nhiều lãng phí như: chiếm dụng diện tích lớn, tốn kém chi phí vận hành bãi chôn lấp và đặc biệt là nguy cơ ô nhiễm môi trường. Những nguyên liệu có thể tái chế như rác hữu cơ, giấy, nhựa, kim loại... bị chôn lấp và mất hàng trăm năm mới có thể phân hủy, trong khi việc tái chế không chỉ giảm thiểu ô nhiễm mà còn mang lại lợi ích kinh tế. Đặc biệt, với lượng rác hữu cơ chiếm từ 50-70% trong chất thải sinh hoạt, đây chính là nguồn nguyên liệu quan trọng để sản xuất phân vi sinh, một sản phẩm có lợi cho nông nghiệp và thân thiện với môi trường.

Phân loại chất thải rắn tại nguồn không chỉ giúp giảm đáng kể khối lượng rác thải phải chôn lấp mà còn mang lại những lợi ích rõ rệt đối với môi trường và kinh tế.

Theo số liệu của Bộ Tài nguyên và Môi trường, môi trường Việt Nam đang phải đối mặt với một áp lực ngày càng lớn từ lượng chất thải rắn sinh hoạt. Mỗi ngày, khoảng hơn 60.000 tấn rác thải được phát sinh, đặc biệt là ở các khu đô thị lớn, nơi có sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế và xã hội, dẫn đến tình trạng ô nhiễm môi trường ngày càng nghiêm trọng. Việc giảm khối lượng nước rỉ rác sẽ hạn chế tác động tiêu cực đến hệ sinh thái, đặc biệt là giảm nguy cơ ô nhiễm nguồn nước ngầm và nước mặt. Nước rỉ rác, một trong những chất thải nguy hại từ các bãi rác, nếu không được xử lý đúng cách sẽ gây ra ô nhiễm nghiêm trọng. Do đó, phân loại rác ngay từ đầu giúp giảm thiểu tình trạng này, bảo vệ môi trường và nâng cao chất lượng nước trong khu vực.

Theo Nghị định 08/2022/NĐ-CP, tái chế rác thải là một trong những cách giúp hạn chế việc khai thác nguồn tài nguyên thiên nhiên. Ví dụ, 135 tấn rác tái chế có thể tiết kiệm được 3,5 triệu lít nước, 1,9 triệu cây xanh, 500.000 KWh, giảm 3 tấn chất làm ô nhiễm không khí và 1.300m3 đất để chôn lấp.

Ngoài lợi ích môi trường, việc phân loại chất thải còn mang lại lợi ích kinh tế đáng kể. Một trong những lợi ích quan trọng là cung cấp nguồn nguyên liệu sạch và dồi dào để sản xuất phân compost. Phân compost là sản phẩm hữu cơ có giá trị cao trong nông nghiệp, góp phần cải tạo đất đai và giúp cây trồng phát triển tốt hơn. Đồng thời, việc giảm khối lượng rác phải chôn lấp không chỉ giúp tiết kiệm diện tích đất mà còn giảm chi phí xử lý nước rỉ rác và mùi hôi phát sinh từ các bãi rác. Những chi phí này, nếu không được giảm thiểu, sẽ gây gánh nặng cho ngân sách nhà nước và ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người dân.

Việc phân loại chất thải sinh hoạt cũng có tác động tích cực trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường. Từ đó, người dân sẽ dần nhận thức được tầm quan trọng của việc sử dụng tài nguyên hợp lý và bảo tồn nguồn tài nguyên thiên nhiên. Rác thải mà trước đây chỉ được coi là thứ không có giá trị, giờ đây lại trở thành một nguồn tài nguyên quan trọng có thể tái chế và phục vụ cho cuộc sống. Điều này sẽ đóng góp vào việc xây dựng một xã hội với môi trường xanh, sạch và đẹp.

Để đạt được mục tiêu này, theo các chuyên gia, quy trình phân loại – thu gom – vận chuyển – xử lý cần phải được thực hiện một cách bài bản và đồng bộ. Không thể để việc phân loại rác chỉ là trách nhiệm của một bộ phận trong xã hội, mà cần có sự tham gia của tất cả các cá nhân, từ người dân đến các cấp chính quyền. Chính quyền các cấp cần triển khai đồng bộ các bước từ phân loại tại nguồn đến việc thu gom, vận chuyển và xử lý rác thải. Tuy nhiên, nhiệm vụ quan trọng nhất vẫn là công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng về mục đích và lợi ích của việc phân loại chất thải sinh hoạt. Người dân cần được hướng dẫn cụ thể về cách phân loại rác đúng cách và nhận thức rõ vai trò của mình trong việc bảo vệ môi trường.

GS Đặng Kim Chi (Chủ tịch Hội đồng khoa học và kỹ thuật, Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam) cho rằng, nếu thực hiện chuẩn chỉ, việc phân loại rác thải sinh hoạt từ đầu nguồn rất thiết thực và có ý nghĩa rất lớn trong bảo vệ môi trường. Việc thực hiện phân loại rác tại nguồn không chỉ thúc đẩy hoạt động của các ngành công nghiệp tái chế, giảm thiểu đáng kể lượng rác thải ra môi trường mà còn có thể làm thay đổi công nghệ xử lý rác.

Theo GS Đặng Kim Chi, trước đây nhiều nơi và ngay cả Hà Nội từng thí điểm phân loại rác thải từ đầu nguồn. Tuy nhiên, hiệu quả thu được không cao do người dân có thể phân loại rác thải từ đầu nguồn, nhưng nhân viên thu gom rác lại sử dụng một xe thu gom duy nhất, sau đó tập kết tại điểm cố định. Xe chở rác lại đưa tất cả các loại rác (đã phân loại) lên một chiếc xe, và đưa về bãi tập kết.

Khi ý thức cộng đồng được nâng cao và thói quen phân loại rác được hình thành, chúng ta sẽ thấy rõ sự thay đổi tích cực trong việc quản lý chất thải. Mỗi cá nhân sẽ hiểu được tầm quan trọng của việc phân loại rác và tác động trực tiếp của nó đến môi trường sống. Đây chính là lợi ích xã hội lớn nhất mà hoạt động phân loại rác tại nguồn mang lại, giúp tạo dựng một cộng đồng có trách nhiệm và chung tay bảo vệ môi trường cho các thế hệ tương lai.

Quy định bị “ngó lơ”

Hiện nay, trên thực tế, việc phân loại rác thải chưa nhận được sự quan tâm đúng mức từ các hộ gia đình. Hầu hết mọi người vẫn giữ quan niệm đơn giản: cái gì không còn sử dụng thì vứt bỏ. Nhiều người cho rằng việc phân loại rác là trách nhiệm của đơn vị quản lý rác thải, nhưng với khối lượng rác thải ngày càng lớn, việc phân loại trở nên càng khó khăn và gây quá tải cho các bãi rác. Vì vậy, việc xử lý rác thải hiệu quả là rất cần thiết để giảm thiểu ô nhiễm và các tác động tiêu cực đối với môi trường, đặc biệt là ô nhiễm nguồn nước, khi rác thải không được xử lý đúng cách sẽ dẫn đến việc xả thải ra môi trường, gây ô nhiễm nghiêm trọng.

Đồng thời, người dân chưa hiểu hết ý nghĩa của việc phân loại rác thải, dẫn đến việc, phân loại rác bị ngó lơ mặc dù các quy định về việc xử phạt nếu không phân loại rác tại nguồn đã có hiệu lực.

TS Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam, nguyên Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường cho biết, dân số tăng, cuộc sống phát triển, số lượng rác thải ra mỗi ngày rất lớn, tỉ lệ thu gom xử lý vẫn là một vấn đề... Việc phân loại rác tại nguồn rất có ý nghĩa vừa bảo vệ môi trường, tăng cường nguyên liệu đầu vào và tiết kiệm tài nguyên thiên, tăng cường ý thức của người dân.

Theo TS. Tùng, khi triển khai phải thực hiện chặt chẽ ở từng khâu, nếu không sẽ rất dễ dẫn tới hiện tượng đơn vị thực thi thì lợi dụng chính sách để trục lợi, còn các cá nhân thì vứt rác trộm.

Để phân loại rác, theo TS Tùng, quan trọng nhất là phải tạo cho người dân thói quen phân loại rác tại nguồn, một khi đã phân loại thành công thì xử lý rác sẽ thành công. Và để làm được điều này thì ngoài việc tuyên truyền đến từng hộ dân để họ hiểu đúng, hiểu đủ thì cũng cần có những chính sách, cơ chế hỗ trợ để khuyến khích người dân thực hiện phân loại rác tại nguồn.

Tác động môi trường từ mô hình phân loại rác ở một số quốc gia

Việc phân loại rác thải tại nguồn đã được triển khai ở nhiều quốc gia trên thế giới và mang lại những kết quả rõ rệt trong việc giảm thiểu ô nhiễm môi trường, đồng thời nâng cao hiệu quả tái chế. Các nghiên cứu và thực tiễn cho thấy, phân loại rác không chỉ là một biện pháp quản lý đơn thuần mà còn là chiến lược then chốt trong việc bảo vệ hệ sinh thái và tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên. Bằng cách tách rác thải ngay từ đầu, những chất thải có thể tái chế như giấy, nhựa, kim loại được thu gom và xử lý hiệu quả, giảm thiểu tình trạng ô nhiễm đất, nước và không khí. Hệ thống này không chỉ giảm gánh nặng cho các bãi rác mà còn mang lại những lợi ích kinh tế đáng kể, giúp tiết kiệm chi phí xử lý, giảm thiểu khí thải và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

Đức là một trong những quốc gia tiên phong trong việc triển khai phân loại rác thải sinh hoạt tại nguồn. Hệ thống phân loại rác của Đức rất nghiêm ngặt, yêu cầu người dân phân loại rác thành nhiều nhóm khác nhau, bao gồm rác có thể tái chế, rác hữu cơ, rác thải điện tử, và rác thải nguy hại.

Theo một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Môi trường Đức (UFZ), việc phân loại rác thải tại nguồn đã giúp Đức giảm lượng rác thải chôn lấp xuống dưới 1% tổng lượng rác thải sinh hoạt. Điều này không chỉ giảm thiểu ô nhiễm đất và nước mà còn tiết kiệm chi phí xây dựng và duy trì các bãi chôn lấp. Hơn nữa, chất thải hữu cơ, khi được tách ra và tái chế, trở thành nguồn phân bón hữu cơ cho ngành nông nghiệp, giúp bảo tồn đất đai và giảm tác động tiêu cực đến môi trường.

Việc phân loại còn giúp tạo ra các cơ sở tái chế rác hiệu quả, cung cấp nguồn nguyên liệu tái chế cho ngành công nghiệp, đồng thời tạo ra việc làm cho người dân trong ngành tái chế.

Tại Nhật Bản, đi đến hầu hết các gia đình hoặc các địa điểm công cộng, điều dễ dàng nhận thấy là rác thải đều được thu gom, phân loại rất quy củ.

Trước đây, Nhật Bản cũng từng phải đối mặt với rất nhiều các vấn đề liên quan đến môi trường và rác thải. Nhưng nhờ sự nỗ lực của Chính phủ, người dân cũng như các doanh nghiệp xử lý rác, rác thải đã thực sự trở thành nguồn tài nguyên quý giá đối với một quốc gia vốn không có nhiều lợi thế về tài nguyên thiên nhiên như Nhật Bản.

Đi trên đường phố, đến các vùng nông thôn hay tham gia ngày lễ hội ở Nhật, điều ấn tượng nhất là không hề thấy xuất hiện rác trên mặt đất. Tất cả đều được thu gom trong những túi, thùng theo quy định.

Hơn thế, rác sẽ được phân loại theo các thùng riêng như: Thùng đựng giấy, thùng đựng nhựa, thùng vỏ lon...

Người Nhật không vội vứt rác ngay, ngay từ các bạn nhỏ đã vậy; Họ bỏ vào thùng. Phân loại rác đã trở thành một thói quen của người dân Nhật Bản. Họ luôn ý thức được cần phải duy trì thói quen đó ở mọi lúc, mọi nơi.

Thị xã Osaki nằm ở phía Bắc tỉnh Kagoshima (miền Nam Nhật Bản) cách đây 15 năm cũng phải đối mặt với những nguy cơ về xử lý rác thải. Chính quyền thị xã đã đề ra phương án cần phải phân loại rác để tái chế. Theo đó, các hộ gia đình ở Osaki đều được phân phát bảng hướng dẫn phân loại rác chi tiết.

Trong đó, rác thải từ nhà bếp (chiếm khối lượng nhiều nhất) sẽ được thu gom theo các ngày quy định trong tuần (2 - 3 lần/tuần), sau đó sẽ được chuyển đi để tái chế thành phân hữu cơ cho cây trồng.

Các loại rác khác sẽ được đóng vào túi, mỗi túi đều ghi tên của các hộ gia đình. Nếu sau khi kiểm tra, túi rác của hộ gia đình nào chưa phân loại đúng sẽ bị trả lại và người dân sẽ được nhắc nhở thêm về cách phân loại rác.

Thậm chí, các loại túi nhựa, bao bì sẽ được các hộ rửa sạch, treo lên cho khô ráo rồi mới cho vào túi mang đến các điểm thu gom. Điều này sẽ làm cho khâu phân loại và kiểm kê rác thải của các đơn vị xử lý rác thải trở nên đơn giản và nhanh chóng hơn nhiều. Khi rác chưa được phân loại, tất cả đều trộn lẫn với nhau thì kéo theo các vấn đề bất cập như: mùi hôi thối, ruồi nhặng... rất mất vệ sinh. Nhưng sau khi phân loại, tình trạng này đã được giảm đi đáng kể. Rác sau khi phân loại sẽ được ép chặt, đóng gói để bán cho các doanh nghiệp tạo thành phẩm.

Theo số liệu thống kê ước tính, lợi nhuận từ rác tái chế tại Osaki trong năm 2011 là 10 triệu Yên. Số tiền này cũng sẽ được trích lại một phần cho người dân - những người có công rất lớn trong việc phân loại rác ngay từ khâu đầu tiên. Tuy nhiên, phải kể đến cơ chế phối hợp giữa chính quyền, người dân và doanh nghiệp xử lý rác thải để có được những kết quả kể trên tại Osaki.

Còn ở Seoul (Hàn Quốc) có quy định phân loại các loại rác thông thường, tái chế và rác điện tử rõ ràng. Rác phải bỏ vào đúng thùng rác được quy định phân loại ở khu vực thu gom rác chung của một khu dân cư, rác nhà riêng thì phải cho vào túi rác được quy định.

Túi rác thay đổi màu sắc theo quy định kèm những chi tiết hướng dẫn về quy cách phân loại, giờ thu gom loại rác được đựng trong túi rác ấy cũng như khuyến cáo mức phạt nếu làm sai quy định. Giá, kích thước túi rác và mức phạt được quy định thành chuẩn chung cho cả nước, chỉ khác về màu sắc và thông tin của địa phương được in trên túi. Rác thải có kích thước lớn không có túi khi vứt đi sẽ phải trả phí riêng theo quy định.

Tiền rác được tính vào tiền túi rác người dân phải mua. Điều này có nghĩa bạn dùng nhiều phải trả tiền nhiều. Không bỏ rác đúng vào túi rác quy định thì người ta sẽ không thu gom rác và có thể bị phạt ở mức phí cao ngất ngưởng 1 triệu won (19 triệu đồng). Để tiết kiệm khoản tiền này, người dân sống ở chung cư phải ra sức và tuân thủ quy định phân loại rác và bỏ vào các thùng rác.

Tại Đài Loan, người dân phải phân rác thải thành ba loại là rác thường (có thể bị phân hủy), rác có thể tái chế và rác thải nhà bếp.

TP Đài Bắc còn phân loại thêm rác dùng cho phân bón và rác thực phẩm đã qua chế biến (dùng làm thức ăn cho heo).

Hiện Đài Loan có tới 14 loại rác tái chế được hướng dẫn cụ thể cho người dân trước khi phân loại đổ rác.

Như vậy, có thể thấy, câu chuyện phân loại rác ở một địa phương của Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan thêm một lần nữa khẳng định, đây thực sự là nguồn tài nguyên quý giá nếu chúng ta biết tận dụng và khai thác triệt để. Đó cũng là cách để chúng ta nâng niu và bảo vệ môi trường.

Phân tích mô hình phân loại rác thành công của nhiều nước trên thế giới, chúng ta có thể rút ra bài học với 4 chữ C. Chữ C thứ nhất viết tắt cho cụm từ: Chính quyền. Rõ ràng mô hình phân loại rác tại Nhật Bản, hay Hàn Quốc nêu ở trên nếu chính quyền không vào cuộc chắc không thể thành công. Nếu không có sự điều hành thống nhất từ chính quyền thì các đơn vị chức năng không thể hoạt động nhịp nhàng trong việc phân loại rác, thu gom và xử lý.

Chữ C thứ hai viết tắt cho cụm từ: Cơ chế chính sách, chương trình, kế hoạch. Để triển khai bài bản thống nhất từ trên xuống dưới Nhật Bản hay Hàn Quốc không chỉ vào cuộc mà còn ban hành cơ chế, chính sách, các chương trình kế hoạch liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp để triển khai thành công việc phân loại rác tại nguồn cũng như xử lý rác thải sau phân loại.

Chữ C thứ ba viết tắt cho cụm từ: Cộng đồng. Thực tế cho thấy dù chính quyền có vào cuộc, ban hành nhiều cơ chế chính sách, chương trình kế hoạch về phân loại rác nhưng cộng đồng không tham gia hay thờ ơ thì cũng thất bại. Nhờ có cộng đồng tham gia thì các mô hình phân loại rác tại Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan…nói trên mới thành công.

Chữ C thứ tư viết tắt cho cụm từ: Công nghệ. Công nghệ là khâu quan trọng trong việc xử lý rác thải sau phân loại. Công nghệ càng hiện đại càng ảnh hưởng tích cực tới việc phân loại, xử lý rác thải.

Bài học thành công trong việc xây dựng các mô hình phân loại rác ở các nước trên thế giới nói trên là kinh nghiệm quý để các đơn vị rút kinh nghiệm và học tập khi triển khai thực hiện phân loại rác tại nguồn.

Xử lý không phân loại rác tại nguồn: Ai phạt? - Phạt ai?