Đồng bằng sông Cửu Long: Giải quyết hiệu quả xung đột mặn - ngọt

Theo nghiên cứu của các nhà khoa học, khoảng 10 năm gần đây mức độ và diễn biến của thời tiết theo hướng xấu dần, tình trạng hạn hán, xâm nhập mặn ngày càng gay gắt.

Trước thực trạng đó, các địa phương ở ĐBSCL triển khai liên tục các giải pháp như: Đầu tư các công trình đập ngăn mặn, trữ ngọt; kiểm tra duy tu các công trình, hệ thống thủy lợi; đo, quan trắc cập nhật và theo dõi diễn biến xâm nhập mặn đến cơ quan chức năng và người dân nắm bắt kịp thời để có biện pháp phòng chống...

Ông Nguyễn Văn Đồng - Giám đốc Sở NN&PTNT tỉnh Hậu Giang cho biết: Trước tình hình hạn mặn diễn ra tương đối phức tạp, các địa phương đã kiểm tra hệ thống đê bao, cống bọng, các trạm bơm điện trên địa bàn thường xuyên.

Đồng thời nâng cấp nạo vét các tuyến kênh, đắp đập thời vụ để bảo vệ tốt sản xuất nông nghiệp và vụ hè thu 2017 chủ động trong công tác phòng, chống hạn và xâm nhập mặn, tạo được sự an tâm của người dân. Thời gian qua các địa phương đã tiến hành nạo vét 27 tuyến kênh, đắp 149 đập thời vụ, kinh phí thực hiện hơn 30 tỷ đồng.

Ở tỉnh Kiên Giang, thời điểm này Chi cục Thủy lợi đã đóng các cống ở huyện Hòn Đất, Kiên Lương để giữ nước ngọt phục vụ sản xuất nông nghiệp. Các tỉnh: Tiền Giang, Kiên Giang, Trà Vinh, Bến Tre, Cà Mau, Bạc Liêu, Sóc Trăng cũng tích cực giữ nước ngọt để phục vụ sản xuất, đồng thời, các công ty cấp nước cũng khẩn trương sửa chữa, nâng cấp hệ thống cấp nước, hạn chế đến mức thấp nhất tình trạng thiếu nước sinh hoạt ở các vùng hạn, xâm nhập mặn.

Ông Nguyễn Văn Tỉnh - Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy lợi (Bộ NN&PTNT) đã cảnh báo: Các địa phương trong vùng ĐBSCL phải lường trước được thời tiết bất thường, hạn hán, xâm nhập mặn có thể xảy ra thời gian tới. Nguồn nước ngọt đóng vai trò quan trọng cho sản xuất, sinh hoạt vùng ĐBSCL nên cần chủ động các giải pháp giảm tác động do ảnh hưởng xâm nhập mặn. Các địa phương không nên chủ quan, lơ là...”.

Trước việc ứng phó với biến đổi khí hậu, đặc biệt là phòng chống hạn hán và xâm nhập mặn, vùng ĐBSCL đã triển khai nhiều dự án công trình kiên cố trị giá hàng ngàn tỷ đồng.

Tuy nhiên lại vấp phải tình trạng xung đột, nơi cần mặn thì ngọt, nơi cần ngọt lại mặn. Vấn đề đặt ra hiện nay là làm sao hài hòa được hai dòng mặn - ngọt vừa ứng phó lại vừa biến nó thành lợi thế cho từng địa phương.

Tình trạng này xảy ra không chỉ xảy ra ở Kiên Giang, Cà Mau: Khi người nuôi tôm (nước mặn) và trồng lúa (nước ngọt) có ruộng kề nhau đang gây ra những thiệt hại nặng, dẫn đến những xung đột gay gắt. Đây là những xung đột mà chính quyền chỉ có thể can thiệp bằng quy hoạch sản xuất phù hợp với từng địa phương.

Cụ thể ở huyện An Biên, tỉnh Kiên Giang, thời gian qua hình thành 2 vùng sản xuất rõ ràng: vùng bờ Tây sản xuất một vụ lúa, một vụ tôm (lúa - tôm) kết hợp phát triển các mô hình nuôi trồng thủy sản dưới tán rừng phòng hộ.

Còn vùng bờ Đông quy hoạch sản xuất 2 vụ lúa/năm. Những năm gần đây, trồng lúa ở vùng bờ Đông khó khăn, nhất là trong điều kiện biến đổi khí hậu ngày càng diễn biến phức tạp. Nhiều hộ nông dân tự phát chuyển đổi đất trồng lúa sang nuôi tôm.

Cụ thể, vùng ven sông Cái Lớn của 2 xã Hưng Yên, Đông Yên hiện đã chuyển đổi sang nuôi tôm trên 2.000 ha, vùng tranh chấp “tôm - lúa” Đông Thái trên 300 ha.

Ở Cà Mau thì chuyện tranh chấp mặn ngọt đã phải nhờ đến cơ quan chức năng giải quyết. Cụ thể ở xã An Xuyên, TP. Cà Mau tỉnh Cà Mau, trước đây trồng lúa rất khá có lúc thu hoạch được vài chục giạ/công (1.000m2).

Những năm gần đây hạn hán, mặn xâm nhập, nhiều nông dân chuyển từ đất trồng lúa sang nuôi tôm nhiều hộ dân ở xã An Xuyên phải gửi đơn đến cơ quan chức năng can thiệp tình trạng, tự ý đưa nước mặn vào đất trồng lúa để nuôi tôm.

Ở huyện Cù lao Dung của tỉnh Sóc Trăng những năm gần đây cũng vậy, từ thế mạnh của huyện cù lao là trồng mía với vùng nguyên liệu lên tới trên 8.000 ha.

Tuy nhiên vài năm gần đây, giá mía bấp bênh, thu nhập thấp khiến bà con đã phá mía chuyển sang nuôi tôm, đến vùng cù lao nào rất dễ bắt gặp hình ảnh vuông tôm nằm sát với vườn mía.

Để tránh xảy ra tình trạng xung đột mặn - ngọt, hoặc thừa ngọt - thiếu mặn khiến cho tôm nuôi không thể phát triển, ngành nông nghiệp các địa phương trong tỉnh Bạc Liêu đang triển khai các phương án dẫn nước mặn về đồng, nhưng vẫn đảm bảo việc quản lý, kiểm soát hiệu quả nguồn nước ở những vùng giáp ranh, hạn chế thấp nhất việc nước mặn xâm nhập sâu vào nội đồng gây thiệt hại cho người dân trong vùng sản xuất lúa.

Từ khi thực hiện chuyển đổi sang mô hình luân canh tôm - lúa, đời sống của nhiều nông dân trên địa bàn tỉnh Bạc Liêu đã có sự chuyển biến rõ rệt. Từ khoảng 6.000 ha khi mới bắt tay vào chuyển đổi vào năm 2001, đến nay diện tích canh tác tôm - lúa trên địa bàn tỉnh đã tăng lên gần 40.000 ha, chiếm hơn 30% diện tích nuôi tôm trong tỉnh. Hiện mô hình này cho tổng thu nhập trên 90 triệu đồng/ha, lợi nhuận từ 40 - 60 triệu đồng/ha/năm.

Theo ông Nguyễn Kỳ Phong, cán bộ Trung tâm Quản lý Khai thác Công trình thủy lợi Bạc Liêu, những năm trước đây, ảnh hưởng của xâm nhập mặn đối với vùng giáp ranh 2 tỉnh Sóc Trăng-Bạc Liêu là rất mạnh, thậm chí có năm, nước mặn còn xâm nhập mặn cả hàng chục cây số vào trong nội đồng của thị xã Ngã Năm (tỉnh Sóc Trăng).

Khi cống ngăn mặn Âu thuyền Ninh Quới (xã Ninh Quới A, huyện Hồng Dân) bắt đầu được vận hành thì độ mặn đã được kiểm soát. Độ mặn không còn xâm nhập sâu và làm ảnh hưởng đến sản xuất của người dân sản xuất lúa tại vùng giáp ranh của hai tỉnh nữa.

Quan trọng hơn là câu chuyện "xung đột" mặn-ngọt giữa Bạc Liêu và Sóc Trăng đã được giải quyết một cách hài hòa, hiệu quả, giúp cư dân ở hai tỉnh đều có hướng đi trong phát triển kinh tế, gắn với thực tế sản xuất của địa phương mình.

Theo ông Lai Thanh Ẩn, Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi tỉnh Bạc Liêu, hiện nay đã cấp đủ nước mặn cho thị xã Giá Rai và diện tích nuôi tôm của huyện Phước Long. Khu vực phía Bắc Hồng Dân giáp Kiên Giang vẫn còn ngọt, độ mặn dao động từ 0,1‰ đến 1‰, còn trên 5.000 ha nuôi tôm chưa thả giống. Chi cục đã xây dựng lịch điều tiết nước mặn cống Giá Rai và cống Hộ Phòng từ ngày 16 - 24/2/2023 để cung cấp nước mặn phục vụ nuôi trồng thủy sản vùng Bắc Quốc lộ 1A.

Ông Lai Thanh Ẩn, Chi cục trưởng Chi cục thủy lợi tỉnh Bạc Liêu cho biết thêm, để giảm thiểu những tác động do tình hình hạn, mặn và thiếu nước trong sản xuất, bảo vệ vụ mùa cho người dân, chi cục đã chủ động phối hợp với các địa phương thực hiện việc nạo vét các tuyến kênh chính, kênh nội đồng. Bố trí, sắp xếp thời gian vận hành các cống phân ranh để điều tiết nước mặn - ngọt cho các vùng chuyên canh và luân canh, đảm bảo việc sản xuất lúa và nuôi tôm của người dân.

Chủ tịch UBND tỉnh Bạc Liêu Phạm Văn Thiều vừa có chỉ đạo Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh chỉ đạo các đơn vị trực thuộc tập trung cao độ cho việc điều tiết nước và triển khai các biện pháp phòng, chống hạn hán, xâm nhập mặn trong mùa khô đang diễn ra. UBND tỉnh Bạc Liêu cho rằng hạn hán, xâm nhập mặn năm nay dự báo tương đương mùa khô năm 2022 - 2023 và khả năng xuất hiện các đợt mưa trái mùa ảnh hưởng tới sản xuất muối và nuôi trồng thủy sản của người dân.

Chủ tịch UBND tỉnh Bạc Liêu cũng yêu cầu Sở Tài nguyên và Môi trường hằng tháng phải lấy mẫu nước mặt tại 8 điểm trên địa bàn tỉnh (đại diện cho từng vùng mặn, ngọt, lợ) để phân tích các chỉ tiêu, thông báo kết quả quan trắc này để phục vụ việc sản xuất của người dân...Nhất là kịp thời thông tin dự báo khí tượng, thủy văn để chủ động điều tiết, sử dụng nước hiệu quả, phù hợp với khả năng nguồn nước cho từng thời kỳ.

Khuyến cáo của các nhà khoa học, đối với các tỉnh quy hoạch vùng sản xuất tôm - lúa cần hoàn chỉnh hệ thống thủy lợi đồng bộ, đảm bảo điều tiết nguồn nước phục vụ nuôi tôm, trồng lúa theo từng vùng, tiểu vùng trên cơ sở quy hoạch chung. Chủ động kiểm soát, quản lý nguồn nước, nồng độ mặn và chất lượng nước theo yêu cầu sản xuất tôm - lúa.

Từ các mâu thuẫn đó, nhiều ý kiến cho rằng bên cạnh việc ứng phó thì việc sống chung và biến tình trạng xâm nhập mặn thành lợi thế là vấn đề mà vùng ĐBSCL cần phải tính toán.

Thời gian qua, các nhà khoa học tích cực nghiên cứu cho ra đời các giống cây trồng (chủ yếu là lúa) chống chịu được với mặn. Quy hoạch lại các vùng nuôi trồng thuỷ sản với lợi thế là con tôm để biến vùng ĐBSCL trở thành thủ phủ của con tôm…