Nâng cao hiệu quả hệ thống cảnh báo thiên tai toàn cầu

Ở nhiều quốc gia đang phát triển, hàng triệu người vẫn sống trong vùng rủi ro mà chưa được bảo vệ bởi hệ thống cảnh báo sớm. Khi khí hậu ngày càng khắc nghiệt, việc cảnh báo sớm không chỉ là công cụ kỹ thuật, mà là tuyến phòng thủ quan trọng để bảo vệ tính mạng con người.

Thiên tai cực đoan gia tăng: Bài học thực tiễn và giải pháp giảm thiểu rủi ro tại Việt Nam

Tại Nam Á, hơn một nửa dân số phụ thuộc vào nông nghiệp gắn với gió mùa, trong khi mô hình thời tiết đang ngày càng hỗn loạn. Nhà khoa học khí hậu Roxy Mathew Koll thuộc Viện Khí tượng Nhiệt đới Ấn Độ nhận định: “Tần suất và cường độ các trận mưa cực đoan đang vượt xa khả năng chống chịu của hạ tầng đô thị.” Băng tan nhanh ở dãy Himalaya đã tạo ra hơn 2.000 hồ băng, trong đó ít nhất 200 hồ có nguy cơ vỡ bất cứ lúc nào. Vụ vỡ hồ băng ở bang Sikkim năm 2023 khiến 55 người thiệt mạng là lời cảnh tỉnh về sự thiếu vắng cảnh báo sớm hiệu quả.

Châu Âu cũng không nằm ngoài vòng xoáy cực đoan khí hậu. Nắng nóng và cháy rừng kỷ lục thiêu rụi hàng trăm nghìn hecta rừng ở Hy Lạp, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, buộc hàng chục nghìn người sơ tán. Năm 2025, Nam Âu ghi nhận số vụ cháy cao nhất trong nhiều thập kỷ; trong khi tại Thụy Sĩ, cả một ngôi làng trên dãy Alps phải di dời khẩn cấp vì nguy cơ sụp đổ của khối băng khổng lồ – một thảm họa được cảnh báo quá muộn do thiếu hệ thống giám sát tự động.

Tại châu Phi, khoảng cách trong năng lực cảnh báo sớm thể hiện rõ nhất. Hạn hán kéo dài khiến sông hồ cạn trơ đáy ở vùng Sừng châu Phi, trong khi Nigeria và Mozambique lại chìm trong lũ lụt dữ dội. Nhiều quốc gia chưa có hệ thống cảnh báo đa hiểm họa, khiến người dân không kịp ứng phó khi thảm họa ập đến. Dù Liên hợp quốc và Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) đã hỗ trợ thiết lập các mạng lưới cảnh báo, song việc thiếu đầu tư, hạ tầng yếu và thiếu phối hợp liên vùng khiến hàng triệu người vẫn sống trong nguy hiểm.

Bên kia bán cầu, châu Mỹ cũng chịu thiệt hại nặng nề. Cơn bão Melissa – mạnh nhất từng được ghi nhận ở Đại Tây Dương năm 2025 – tàn phá Jamaica, Haiti và Cuba, khiến hàng nghìn người mất nhà. Tại California, cháy rừng và mất điện diện rộng cho thấy ngay cả những nơi có công nghệ tiên tiến cũng dễ tổn thương khi các hệ thống cảnh báo và ứng phó chưa đồng bộ.

Theo WMO, trong 50 năm qua, các hiện tượng thời tiết cực đoan đã cướp đi hơn 2 triệu sinh mạng, trong đó 90% ở các nước đang phát triển. Ở những nơi thiếu hệ thống cảnh báo hoặc vận hành kém hiệu quả, tỷ lệ tử vong cao gấp sáu lần so với các quốc gia có cảnh báo tốt. Tổng thư ký WMO Celeste Saulo nhấn mạnh: “Hàng triệu người trên thế giới vẫn chưa được bảo vệ trước các hiện tượng thời tiết nguy hiểm. Cảnh báo sớm đồng nghĩa với hành động sớm, và hành động sớm chính là cứu người.”

Sau hàng loạt thảm họa trong thập kỷ qua, thế giới đang đẩy mạnh đầu tư vào công nghệ cảnh báo và hành động sớm. Liên hợp quốc khởi động sáng kiến toàn cầu “Cảnh báo sớm cho mọi người” (EW4All) với mục tiêu đến năm 2027, mọi người dân trên hành tinh đều được bảo vệ trước thiên tai.

Nhiều chương trình cụ thể đã được triển khai. Dự án Phòng chống sóng thần do UNDP phối hợp Chính phủ Nhật Bản thực hiện đã huấn luyện hơn 220.000 học sinh và giáo viên tại 800 trường thuộc 24 quốc gia về nhận biết tín hiệu nguy hiểm và sơ tán an toàn. Tại Indonesia, ứng dụng STEP-A giúp các trường học tự đánh giá mức độ sẵn sàng và kết nối trực tiếp với hệ thống cảnh báo quốc gia. Ở Fiji, ứng dụng GeoBing hỗ trợ giáo viên và học sinh gửi báo cáo diễn tập định vị GPS giúp cơ quan chức năng phản hồi tức thì; còn tại Samoa, học sinh được học cách sơ tán thông qua mô phỏng thực tế ảo (VR).

Trên tuyến đầu khủng hoảng khí hậu, trí tuệ nhân tạo (AI) và thiết bị bay không người lái (drone) đang thay đổi toàn diện cách con người phát hiện và ứng phó thiên tai. Các quốc gia trong khối Cộng đồng Phát triển Nam Phi (SADC) ứng dụng AI để dự báo hạn hán, dùng drone lập bản đồ ngập lụt, hỗ trợ đội cứu hộ xác định nhanh khu vực nguy hiểm và phân phối hàng cứu trợ chính xác hơn.

Nhờ sức mạnh của AI, các mô hình dự báo ngày nay có thể xác định đường đi của bão, phát hiện sớm điểm nóng cháy rừng, thậm chí điều phối drone và xe chỉ huy di động tại các khu vực bị mất kết nối. Công nghệ đang rút ngắn đáng kể thời gian ứng phó, biến mình thành “lá chắn sinh mạng” trong kỷ nguyên thiên tai cực đoan.

Tại hội nghị COP30, Liên đoàn Chữ thập đỏ – Trăng lưỡi liềm đỏ (IFRC) tiếp tục kêu gọi các chính phủ tăng đầu tư cho hành động sớm. Tổng thư ký Jagan Chapagain khẳng định: “Khi biến đổi khí hậu đang vượt xa năng lực thích ứng của nhiều quốc gia, việc đưa công nghệ cảnh báo sớm đến từng cộng đồng không chỉ là giải pháp kỹ thuật, mà còn là nghĩa vụ đạo đức toàn cầu.”

Nếu được đầu tư đúng hướng và triển khai công bằng, hệ thống cảnh báo sớm có thể cứu sống hàng triệu người mỗi năm, giúp nhân loại chủ động thích ứng và giảm thiểu thiệt hại trước cơn giận dữ ngày càng dữ dội của Trái đất.